Eerder gepubliceerd op 5 juli in Trouw:
In het Filosofisch elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. PVV-bewindslieden plaatsten hun ‘nieuwe functie’ tussen zichzelf en hun eerdere uitspraken. In hoeverre val je samen met je functie?
Afgelopen dinsdag stond het kabinet-Schoof op het bordes, met in de gelederen vijf ministers en vier staatssecretarissen van de PVV, een radicaal-rechtse partij zonder landelijke bestuurlijke ervaring.
Tijdens hoorzittingen namen PVV-ministers als Marjolein Faber (Asiel en Migratie), Fleur Agema (Volksgezondheid, Welzijn en Sport) en Reinette Klever (Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp) nauwelijks afstand van hun eerdere uitspraken over onder andere ‘de-islamisering’ en ‘omvolking’, een term met wortels in de nazi-ideologie.
Meermaals beriepen PVV’ers zich hierbij op hun aanstaande functie als bestuurder: toen ze hun controversiële uitspraken deden hadden ze een ‘andere rol’, een ‘andere functie’, zaten ze ‘aan de andere kant van de tafel’. Toen konden ze die dingen wel zeggen, nu niet meer, zo luidde de verdediging.
In hoeverre val je samen met je functie? Kan je zeggen dat je vroegere ik niet meer bestaat, omdat je toen een andere functie had?
“Begin vorige eeuw maakte de Duitse socioloog Max Weber onderscheid tussen wat mensen zeggen uit hoofde van hun functie en wat ze zeggen als privépersoon”, reageert politiek filosoof Ivana Ivkovic. “Wanneer je als burger een politieagent aanspreekt, wil je niet babbelen met de man of vrouw die toevallig dat uniform draagt, dan doe je een beroep op een ambtenaar in functie.
“Met dat onderscheid beschreef Weber een professionele standaard voor ambtenaren, waarbij er een zekere afstand bestaat tussen iemands functie en iemands persoonlijke opvattingen. Maar Weber heeft die standaard nooit bedoeld als instrument om persoonlijke verantwoordelijkheid voor eerdere uitspraken af te schuiven, zoals deze PVV’ers nu proberen.”
“Het beroep van politicus is bovendien van een andere orde”, zegt Paul van Tongeren, emeritus hoogleraar wijsgerige ethiek in Nijmegen en Leuven. “De politicus oefent weliswaar een functie uit, maar doet dat juíst op basis van zijn of haar overtuigingen.”
Van Tongeren noemt Martin Bosma, eveneens van PVV-huize, als voorbeeld. Recentelijk nam Bosma geen verantwoordelijkheid voor zijn uitspraken over ‘slavernijgedram’ en ‘anti-blank racisme’ door te zeggen dat hij die uitspraken deed als Kamerlid en niet als voorzitter. Die ‘nieuwe rol’ staat hem naar eigen zeggen niet toe om op zijn eerdere uitlatingen te reflecteren, want dan zou zijn neutraliteit als voorzitter in het geding komen.
“Maar vergeet niet dat Martin Bosma naast Kamervoorzitter ook nog altijd Kamerlid voor de PVV is”, vervolgt Van Tongeren, “hij doet nog altijd mee aan stemmingen. Het volstaat dan niet om je te verschuilen achter Max Webers definitie van de neutrale ambtenaar.
“Dat bepaalde uitspraken bij bepaalde rollen horen is op zich niet zo vreemd. Een directeur van een grote onderneming kan op zaterdag in de voetbalkantine heel andere dingen zeggen dan op maandagochtend aan de vergadertafel. Maar achter die rollen zit een acteur die ze speelt, en die kun je aanspreken op zijn of haar verhouding tot die verschillende rollen. Je kunt dergelijke rollen niet voorstellen als afzonderlijke identiteiten, zoals Bosma deed toen hij zichzelf opsplitste in Kamervoorzitter Bosma die de uitspraken van Kamerlid Bosma niet kan becommentariëren. Er zijn geen twee Martin Bosma’s, er is er maar één.”
Ivkovic: “Heel merkwaardig ook dat PVV’ers als Bosma een beroep doen op hun ‘andere functie’, want hun eerdere functie als Kamerlid heeft nooit voorgeschreven dat ze uitspraken over bijvoorbeeld ‘omvolking’ moesten doen. De suggestie dat je een woord als ‘omvolking’ uit hoofde van die functie móest zeggen raakt kant noch wal, geen enkele functie dicteert dat je zo’n woord gebruikt.
“Existentialistisch denker Simone de Beauvoir vond dat mensen altijd verantwoordelijk zijn voor hun eigen daden en uitspraken, ongeacht hun functie. Zelfs in de meest extreme omstandigheden nemen ze die verantwoordelijkheid in vrijheid, en dan moet je dus achter datgene staan wat je in vrijheid hebt gezegd. Wanneer je de verbindende factor tussen de verschillende functies – jijzelf – doorstreept, ontken je je eigen vrijheid en existentie, je ontkent dat je zélf iemand bent. Daarom zouden PVV’ers als Bosma volgens de definitie van De Beauvoir ‘te kwader trouw’ zijn.
“Volgens De Beauvoir verspelen mensen hun vrijheid door te kwader trouw te zijn, maar deze PVV’ers zijn te kwader trouw om een ander soort vrijheid te veroveren – de vrijheid om te kunnen zeggen wat ze willen zonder daar later verantwoording voor af te hoeven leggen.”
Van Tongeren: “Hier passen de PVV’ers inderdaad een slinkse retorische truc toe, het is niet zo heel moeilijk om die te doorzien.
“In zijn Retorica zei Aristoteles dat een politicus die zijn gehoor wil overtuigen aan drie criteria moet voldoen. Die criteria hebben betrekking op ethos, pathos en logos. Het ethos of karakter van de spreker moet betrouwbaarheid uitstralen; de spreker moet aansluiten bij het pathos of de emoties van de toehoorders, en zijn logos of taal moet helder en logisch correct zijn. Iemand die weigert zijn verschillende rollen met elkaar te verbinden, vertroebelt zijn logos door te doen alsof er achter de rollen geen speler zit. Daardoor toont hij zijn ethos als onbetrouwbaar.
“Tegelijkertijd kun je zeggen dat deze PVV’ers wél een verbinding zoeken met de pathos van althans een deel van het publiek, namelijk hun eigen kiezers. Door aan hun eerdere uitspraken vast te houden behagen ze de eigen achterban, terwijl ze tegelijkertijd erkennen dat die uitspraken in hun nieuwe functie onmogelijk zijn. Ze proberen zo de band met de eigen aanhang te versterken, zonder zichzelf tegenover de rest van de bevolking te hoeven rechtvaardigen.”
Ivkovic: “Denk ook aan de Britse taalfilosoof J.L. Austin, die de inhoud van uitspraken van hun intenties en effecten onderscheidt. Als je een uitspraak doet, breng je niet alleen informatie over, je hebt er een bedoeling mee en je brengt er iets mee teweeg. De PVV’ers doen nu alsof hun uitlatingen strikt inhoudelijk zijn, alsof je een beladen term zoals omvolking kan loskoppelen van je intenties om de term te gebruiken en de effecten die zo’n term teweegbrengt. De weigering om achter de eigen uitspraken te gaan staan is een bewuste strategie, om het gesprek over wat je met je woorden bewerkstelligt in het publieke domein te ondermijnen. En dat betekent een enorme verschraling van de politiek.”
Van Tongeren: “Volgens mij beseffen deze PVV’ers donders goed wat ze met hun woorden aanrichten. Tijdens de hoorzittingen slaagden bewindslieden als Marjolein Faber erin om de ware betekenis van ‘omvolking’ te verbergen achter een misleidende, schijnbaar neutrale uitleg als ‘zorgelijke demografische ontwikkeling’.
“Daardoor en doordat het woord ‘omvolking’ tijdens de hoorzittingen zo vaak viel, is het als begrip breed in de samenleving gaan leven. Het retorische trucje van PVV’ers om te zeggen dat je de opmerkingen van een ander niet kan recenseren, zelfs wanneer jijzelf die ander bent in een andere functie, was dus op een cynische manier misschien wel heel slim. Zo konden ze hun discriminatoire, verderfelijke gedachtegoed propageren door zich ervan te distantiëren.”
Vijf archetypen van kwade trouw
Wie de verantwoordelijkheid voor zijn handelen of spreken afschuift is ‘te kwader trouw’, vond de Franse filosoof Simone de Beauvoir (1908-1986). De Beauvoir onderscheidde vijf archetypen van kwade trouw:
* De serieuze mens (‘Ik deed het uit het algemeen belang’)
* De nihilist (‘Ik deed het omdat er toch geen hogere moraal bestaat waar ik me aan hoef te houden’)
* De avonturier (‘Ik deed het omdat ik het op dat moment spannend vond’)
* De gepassioneerde (‘Ik deed het omdat het voordelig was voor mijn grote masterplan’)
* De estheet (‘Ik deed het omdat ik het mooi vond, niet omdat ik er een inhoudelijk oordeel bij had’)
In het Filosofisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Lees hier eerdere afleveringen terug