Eerder gepubliceerd op 30 augustus in Trouw:
PVV-minister Faber belooft een ‘asielcrisis’, waardoor verzoeken om asiel tijdelijk niet meer in behandeling worden genomen. Is het gerechtvaardigd om van een crisis te spreken en zijn de gevolgen aanvaardbaar?
“Alles zit bomvol,” verklaarde Marjolein Faber, PVV-minister van Asiel en Migratie, nadat in Utrecht een tijdelijke opvang voor Oekraïense ontheemden werd gesloten. “Kortom: Nederland, we hebben hier gewoon een asielcrisis.”
De asielcrisiswet geldt als centrale belofte in het hoofdlijnenakkoord van het kabinet-Schoof. Het is bovendien een langgekoesterde politieke wens van de PVV. Het plan behelst een asielbeslisstop van maximaal twee jaar, het intrekken van de spreidingswet, een verdere versobering van de asielopvang en een einde aan de voorrang voor statushouders bij het verkrijgen van een sociale huurwoning.
Al deze voornemens staan op gespannen voet met nationaal en Europees recht, maar toch belooft premier Schoof na Prinsjesdag een uitgewerkt voorstel.
In hoeverre is het gerechtvaardigd om een asielcrisis uit te roepen en daar wetgeving op te baseren? Wie beslist er dat het crisis is, en wat betekent dat?
“Een crisis kan je begrijpen als een acute, ernstige situatie, zoals de overstromingen in Limburg in 2021, maar ook als een keerpunt, een situatie die om een doorslaggevende beslissing vraagt,” stelt Frank Ankersmit, emeritus-hoogleraar intellectuele geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen.
“Etymologisch valt het woord ‘crisis’ te herleiden tot het oud-Griekse werkwoord krinein: schiften, onderscheiden. Eerst moet je onderscheiden met wat voor crisis je te maken hebt en vervolgens schift je de mogelijkheden waarmee je de crisis te lijf kunt gaan. Bij een ernstige ziekte past een medische definitie en zijn er dus medische regels van toepassing; een politieke crisis wordt politiek gedefinieerd en moet volgens de regels van de rechtsstaat worden opgelost.
“Minister Faber wil met overspannen taalgebruik de illusie wekken dat we op een keerpunt staan wat asielmigratie betreft, ook al wordt dat door migratiewetenschappers weersproken. Fabers ministerschap verschaft haar niet het recht om soeverein een asielcrisis uit te roepen. Ze zal zich politiek moeten verantwoorden voor haar uitspraken. Als de minister zegt dat we middenin een asielcrisis zitten, heeft ze het dan over de instroom van asielzoekers, over de tekortschietende asielopvang of over de stemming onder de autochtone bevolking die vindt dat het land ‘vol’ is?
“In de Vreemdelingenwet staat dat je pas onder buitengewone omstandigheden van een asielcrisis kunt spreken, zoals wanneer Nederland in staat van oorlog verkeert. Zolang dat niet het geval kan ik me moeilijk voorstellen dat de vier coalitiepartijen toch aan die wet kunnen vasthouden.”
“Dat neemt mijn zorgen bepaald niet weg,” bekent Gert-Jan van der Heiden, hoogleraar metafysica aan de Radboud Universiteit. “Politici zijn weliswaar beperkt in hun doen en laten door Nederlandse en Europese regels, maar de toon is wél gezet met zware woorden over een asielcrisis. Daarmee scheppen politici als Marjolein Faber een nieuwe politieke werkelijkheid waarin een noodtoestand als mogelijkheid aan de horizon verschijnt. Zelfs als de asielcrisiswet het niet haalt, gaan we ons als samenleving dus anders oriënteren op onze omgang met asielzoekers.
“Een eeuw geleden schreef de Duitse rechtsfilosoof Carl Schmitt, later ook wel de ‘kroonjurist van het Derde Rijk’ genoemd, dat de soevereine heerser van een politieke gemeenschap degene is die de macht heeft om het recht op te schorten tijdens een noodtoestand. Zodra de soeverein een aanleiding heeft om een gehele of gedeeltelijke noodtoestand uit te roepen, desnoods op basis van verzinsels, kan hij de grenzen van rechtsstaat en rechtsorde oprekken en de uitvoerende macht meer bevoegdheden toekennen.
“Aangezien Nederland aan Europese regels gebonden is kan één minister niet zomaar de soeverein zijn, dat is waar. Maar Fabers uitspraak lijkt me wél een poging van de PVV om te laten zien dat haar bewindslieden in ieder geval de macht ambiëren om de noodtoestand uit te roepen en gestalte te geven.”
Ankersmit: “Schmitt had het over een soeverein bepaalde ‘uitzonderingstoestand’. Zoiets lijkt me in Nederland anno nu onwaarschijnlijk. Maar het is zeker waar dat alle stemmingmakerij van politici als Faber en haar partijleider Geert Wilders gevaren in zich draagt.
“Met zijn Considérations politiques sur les coups d’État was de 17de-eeuwse Franse theoreticus Gabriel Naudé een soort voorloper van Carl Schmitt. In een fatsoenlijke democratie zijn regels nodig om af te wegen wat goed en kwaad is, maar volgens Naudé kunnen die regels op enig moment door een doortastende soeverein terzijde worden geschoven. Veel rechtse denkers koesteren een ontzaglijke afkeer van de regels, want die associëren ze met wat door aanhangers van Donald Trump de deep state wordt genoemd, de administratieve staat. De bureaucratie van de Europese Unie kan je daar eveneens onder scharen.
“Sinds het Costa/ENEL-arrest van 1964 heeft Europese wetgeving het primaat boven nationale wetgeving. Dat dit primaat ook opgaat voor asielkwesties valt prima uit te leggen, aangezien je anders niet tot een rechtvaardige verdeling van asielzoekers tussen de lidstaten komt. Europese instituties moeten dus uiteindelijk vaststellen of er in Nederland sprake is van een asielcrisis of niet. Voor mensen die heilig geloven in nationale soevereiniteit is dat principe echter onaanvaardbaar. PVV’ers begrijpen dat ze in Brussel nul op het rekest zullen krijgen voor de asielcrisiswet, maar als de wet sneuvelt hebben ze wél munitie om hun achterban op te hitsen tegen de EU.
“In navolging van Naudé kan je zeggen dat dergelijke ontregelende rechtse politiek vergelijkbaar is met een bliksemschicht. Levensgevaarlijk, want als onze goede relaties met Brussel door zo’n blikseminslag worden beschadigd is die schade van blijvende aard, zeker wanneer Wilders toch op een Nexit gaat aansturen.”
Van der Heiden: “Door deze manier van politiek bedrijven wordt ook een andere diepe crisis aan het licht gebracht. Bij Carl Schmitt weet de soeverein het volk te verenigen door een vijand aan te wijzen en die uit de samenleving te bannen. Dat speelt op de achtergrond ook een rol bij het uitroepen van een asielcrisis: een bepaalde groep mensen is ongewenst, want die zou verhinderen dat het volk een homogene eenheid is.
“De Italiaanse filosoof Giorgio Agamben onderzocht het werk van de besmette denker Schmitt, en herkende veel elementen ervan in onze omgang met asielzoekers. Overheden scheppen als soevereine wetgevers een situatie waarin asielzoekers veroordeeld zijn tot een leven op de drempel van de rechtsstaat. Asielzoekers zijn wel aan het recht onderworpen van de politieke gemeenschap waar ze verblijven, maar paradoxaal genoeg kunnen ze zelf geen aanspraak op het recht maken. Ze zijn teruggeworpen op hun ‘naakte leven’, waarover de soeverein kan beslissen.
“Tijdens een zogenaamde ‘asielcrisis’ zullen asielzoekers nog meer basale rechten worden ontzegd. Dat is niet zomaar een ongelukkig neveneffect van het politieke handelen, maar een bewust doel van een asielcrisiswet.
“Als samenleving tolereren we dit omdat asielzoekers vrijwel uitsluitend negatief in het nieuws komen, in de vorm van problemen die zich in of bij een azc voordoen. Natuurlijk moeten de media de problemen benoemen die individuele asielzoekers meebrengen, maar door eenzijdige berichtgeving ontstaat een vertekend beeld.
“In het Verenigd Koninkrijk wordt nu een boekenreeks uitgebracht met vluchtelingenverhalen uit het azc bij het vliegveld Gatwick. Het project kwam voort uit een optocht, waarbij azc-bewoners plekken van historische betekenis in het Verenigd Koninkrijk bezochten. Hun boodschap was: wij zitten weliswaar weggestopt in een azc, maar we bevinden ons wel degelijk op dit grondgebied, en daar moeten we een menswaardig bestaan kunnen leiden. Zulke initiatieven maken het naakte leven zichtbaar, ze zijn broodnodig als tegen-narratief voor de machtspolitiek van een Asielcrisiswet.”
In het Filosofisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Lees hier eerdere afleveringen terug.