Eerder gepubliceerd op 24 november 2023 in Trouw:
De VS willen geen humanitaire pauzes, Nederland levert onderdelen voor F-35-jets aan Israël waarmee mogelijk bombardementen op Gaza uitgevoerd worden. Verspeelt het Westen morele autoriteit bij de oorlog in Israël? Twee filosofen geven antwoord.
Nederland levert onderdelen voor F-35-jets aan Israël, en is daarmee ‘waarschijnlijk direct betrokken bij oorlogsmisdaden’, zei diplomate Angélique Eijpe in de Volkskrant. Met deze F-35’s worden mogelijk bombardementen uitgevoerd op Gaza. Als gewetensbezwaarde nam Eijpe ontslag bij het ministerie van Buitenlandse Zaken.
De kabinetssteun aan Israël in de oorlog tegen Hamas verdeelt haar ex-collega’s op het ministerie. 350 ambtenaren ondertekenden een protestbrief tegen het Nederlandse beleid.
Vorige maand spraken de Verenigde Staten een veto uit over een VN-resolutie voor een humanitaire pauze in de oorlog tussen Israël en Hamas. Nederland onthield zich van stemming. Een Arabische diplomaat verweet het Westen in Time Magazine dubbele standaarden: waarom worden mensenrechtelijke principes uit het VN-Handvest wél gebruikt om Oekraïners te beschermen, maar niet om Palestijnen te beschermen?
Dit roept de vraag op: verliest het Westen morele autoriteit?
“Die Arabische diplomaat legt terecht de vinger op inconsequent gedrag,” meent Paul van Tongeren, emeritus hoogleraar wijsgerige ethiek in Nijmegen en Leuven. “Bij het conflict in Oekraïne wordt het VN-Handvest gebruikt om stelling te nemen tegen het morele kwaad, bij het conflict in Israël blijkt het tóch om partijdig belang te draaien. Idealiter moet je in staat zijn om niet alleen kritiek te hebben op wat Hamas doet in deze oorlog, maar ook op wat Israël doet.”
“Ongetwijfeld werken diplomaten achter de schermen overuren om tot een oplossing van de oorlog te komen, en moeten politici daarom hun woorden op een goudschaaltje wegen. Maar dat Mark Rutte in zijn aanvankelijke verontwaardiging over de terreurdaden van Hamas weigerde om de onderdrukking van de Palestijnen te benoemen, dat kan je niet vanuit diplomatieke fijngevoeligheid rechtvaardigen.
“Je kan best je diplomatieke grenzen aanhouden en tegelijkertijd onrecht veroordelen en je nek uitsteken voor een tijdelijk bestand, daarmee vergoelijk je ook het kwaad van de terreuraanval van Hamas niet.
“Wie morele autoriteit wil hebben moet allereerst standvastig zijn, want het is moeilijk om morele autoriteit te hebben als je met regelmaat van overtuiging wisselt. Verder vraagt morele autoriteit een zekere bereidheid om offers te brengen, dat je écht staat voor wat je uitdraagt. Om in dit conflict morele autoriteit naar voren te brengen zal je op alle mogelijke manieren moeten ijveren voor rechtvaardigheid.
“Dat betekent: zowel Israël als Hamas veroordelen wanneer zij oorlogsmisdaden begaan, de juridische vervolging van oorlogsmisdadigers voorbereiden en met nóg grotere energie werken aan een ander soort toekomstige verhouding tussen Israël en de Palestijnen.”
Om morele autoriteit te kunnen hebben, moet een machtsblok als het Westen op de eerste plaats eenheid vertonen, meent Van Tongeren. “Maar wat is ‘het Westen’ eigenlijk?” vraagt hij zich af. “Lange tijd begrepen we dat als het verbond tussen Europa en de Verenigde Staten in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. Sindsdien zijn Europa en de Verenigde Staten steeds verder uit elkaar gegroeid.”
“Ook Europa kan je geen eenheid noemen, dat spreekt niet met één mond. En als je kijkt naar hoe de verkiezingsuitslagen in Nederland de afgelopen jaren heen en weer zwalken, dan mist ook Nederland het zelfbewustzijn en verantwoordelijkheidsgevoel om een morele autoriteit te kunnen zijn. Door de ontwikkeling van individualisme en relativisme zijn wij westerlingen geneigd om onze eigen morele positie te relativeren.”
“Dat individualisme is een logisch product van het Verlichtingsdenken uit de achttiende eeuw,” verklaart Gert-Jan van der Heiden, hoogleraar metafysica aan de Radboud Universiteit. “Verlichtings-filosoof Immanuel Kant moedigde aan: vertrouw niet blind op de autoriteit van anderen, durf zelfstandig te denken! In die zin was de Verlichting een emanciperende, antiautoritaire beweging.
“Als individuen hun standpunten in een grondig maatschappelijk debat inbrengen, kan je daarmee als samenleving ontdekken waar je moreel staat. Helaas begrijpen we individualisme tegenwoordig – en tegen de oorspronkelijke inzet van de Verlichting in – vooral relativistisch, in de zin van: iedereen mag zijn eigen gelijk koesteren, zonder dat er naar eenheid wordt gestreefd. En daar waar samenlevingen – ‘het Westen’ – fragmenteren, valt ook hun morele autoriteit uiteen.
“Verlichtingsfilosofen als Kant lijken een blinde vlek te hebben als het om gezag gaat. Zij zijn geneigd in elke vorm van autoriteit een machtsuitoefening te zien: laat je nooit iets wijsmaken door een ander, anders blijf je onmondig!
“Filosoof Hans-Georg Gadamer wees erop dat die argwaan leidt tot de teloorgang van gezag. En dat is ook zonde, want autoriteit in positieve zin is volgens Gadamer iets dat je niet opeist, maar verdient en van de ander krijgt. Als een wetenschapper goed onderzoek doet, laten omstanders haar met gezag spreken over het gebied waar zij veel van weet. Morele autoriteit werkt op vergelijkbare wijze.”
“Sinds de Tweede Wereldoorlog heeft het Westen vaak morele autoriteit opgeëist, zonder dat die per se door anderen is toegekend – zie bijvoorbeeld Amerika’s oorlogen in Vietnam en Irak. Ook bij het schrijnende voorbeeld van de VN-resolutie over de humanitaire pauze blijkt onder de morele autoriteit vooral politiek eigenbelang schuil te gaan. Maar je verwerft alleen morele autoriteit als anderen jouw gezag onderkennen, en dan kan je dus niet met twee maten meten.”
Van Tongeren: “Het idee van de westerse morele autoriteit wordt bovendien ondergraven door de opkomst van andere machtsblokken. De BRICS-landen Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika hebben op economisch en politiek terrein winst geboekt, en verwerven op grond daarvan steeds meer gezag.”
Van der Heiden: “En ook binnen westerse samenlevingen merk je een groeiend bewustzijn van wat de machtsuitoefeningen van het Westen wereldwijd teweeg hebben gebracht: kolonialisme, imperialisme, slavernij. Door die interne tegenmacht is het voor het Westen nog ingewikkelder geworden om geloofwaardig de rol van morele autoriteit te vervullen.”
Van Tongeren: “Ik kan me herinneren dat Nederland een vertegenwoordiger met moreel gezag had in Max van der Stoel, minister van buitenlandse zaken in het kabinet-Den Uyl. Hij schreef voor de Raad van Europa een rapport over mensenrechtenschendingen door het Griekse kolonelsregime, en zaagde daarmee aan de stoelpoten van dat dictatoriale bewind. Van der Stoels standvastigheid kwam voort uit zijn heilige geloof in de zaak waarvoor hij streed, niet omdat hij al zo lang aan het pluche kleefde. Premier Rutte vertegenwoordigt nu zo ongeveer het tegendeel van moreel gezag, zeker als je ziet dat ambtenaren zich op morele gronden tegenover zijn kabinetsbeleid opstellen.”
Van der Heiden: “Ook bij die rebellerende ambtenaren op Buitenlandse Zaken zie je dat autoriteit niet wordt opgeëist, het moet verdiend worden. In dit geval moeten ambtenaren erop kunnen vertrouwen dat politieke beslissingen moreel navolgbaar zijn. Nu dit vertrouwen wegvalt, worden deze ambtenaren ineens tegenmacht binnen een systeem waarin ze normaliter beroepsmatig meebewegen met de macht.
“Ze vertolken daarmee bovendien een geluid dat leeft binnen de samenleving, waardoor ze een bijdrage kunnen leveren aan het grotere gesprek over waar Nederland moreel zou willen staan – het relativisme voorbij.”
Gadamer en gezag
De Duitse filosoof Hans-Georg Gadamer (1900-2002) schreef in zijn boek Waarheid en methode uit 1960 dat Verlichtingsfilosofen als Kant af wilden rekenen met alle vooroordelen. Dat klinkt mooi, maar daarmee legden ze dus wel een ‘vooroordeel tegen het vooroordeel’ aan de dag. En ook met dat vooroordeel moet je kritisch omgaan.
Verlichtingsfilosofen als Kant hadden volgens Gadamer gelijk als ze zeiden dat mensen hun eigen gezond verstand moesten gebruiken, maar daarmee blijft autoriteit nog wel een mogelijke bron van waarheid.
Voor ons ‘Verstehen’ (begrijpen, interpreteren) van de wereld zijn we afhankelijk van het kritische gesprek met anderen. En in zo’n gesprek ken je de ander autoriteit toe, moreel of anderszins.
In het Filosofisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Lees hier eerdere afleveringen terug