Eerder gepubliceerd op 24 mei in Trouw:
In het Filosofisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Deze keer: kan dialoog worden misbruikt, als truc om het echte gesprek uit de weg te gaan?
“Laten we in gesprek blijven.” Moet je op je hoede zijn als je die woorden hoort?
Onlangs schreven drie ‘bezorgde wetenschappers’ van Scientists for Future in Trouw hoe ze de inmenging van fossiele industrie in onderzoeksfinanciering aan wilden kaarten bij de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Tijdens een dialoogsessie schoven onverwachts topmensen van Shell en Tata Steel aan, twee bedrijven die in de top tien staan van de meest vervuilende van Nederland.
Conclusie van de drie wetenschappers: de dialoog was zinloos, blijkbaar stond van tevoren al vast dat wetenschappers met bedrijven als Shell en Tata moeten samenwerken.
Ook in gesprekken met universiteitsbesturen blijkt dialoog een vorm van ‘vertraagtaal’, schrijven de drie: ‘Op al die gesprekken volgt meestal weinig tot niets. Ze lijken vooral bedoeld om bestaande belangen te laten prevaleren en alles zo veel mogelijk bij het oude te laten.’
Voor veel politiek filosofen, zoals Hannah Arendt en Jürgen Habermas, geldt dialoog als het hoogst haalbare. Kan dialoog ook worden misbruikt als machtsmiddel?
“De consensus over de fossiele industrie is aan het schuiven”, stelt politiek filosoof Ivana Ivkovic. “Vervuilende bedrijven als Shell moeten tegenwoordig op z’n minst lippendienst bewijzen aan duurzaamheid, want met het louter verdedigen van economische belangen overtuigen ze niet langer. Natuurlijk kun je sceptisch zijn of deze bedrijven zich daadwerkelijk aan duurzaamheid hebben gecommitteerd. Deelname aan een dialoog kan als vertraagtaal onderdeel zijn van hun machtsstrijd.
“In zijn Theorie des kommunikativen Handelns beschreef Habermas de voorwaarden voor een ideale dialoog, waarin je samen zoekt naar consensus. Dat zie je al terug op het niveau van een buurtvergadering over de inrichting van een gezamenlijke tuin: iedereen brengt zijn standpunten in, je luistert naar elkaars argumenten en ten slotte bereik je overeenstemming met elkaar.
“Habermas is niet naïef. Hij weet dat dit ideaal van communicatief handelen telkens wordt doorkruist met strategisch handelen – denk aan het cliché van de foute verkoper die het doel heeft om jou iets aan te smeren en daar strategisch naartoe werkt. Zulk handelen is onwenselijk in de publieke sfeer, want als je enkel je eigen agenda doordrukt ondermijn je het algemeen belang.”
“In filosofische zin is een dialoog altíjd een vorm van vertraagtaal”, reageert Gert-Jan van der Heiden, hoogleraar metafysica aan de Radboud Universiteit. “Het denken brengt een zekere traagheid met zich mee, en dat is ook goed. Vroege rationalisten en Verlichtingsdenkers dachten net als deze Scientists for Future tegen de autoriteiten in, maar Descartes waarschuwde wél voor overhaast denken, want daarmee zet je jezelf op een dwaalspoor. Als het deze wetenschappers om de waarheid te doen is, blijft Shell als dialoogpartner dan niet van belang, zelfs als daarmee het debat vertraging oploopt?
“Natuurlijk, het is onvermijdelijk dat er in kwesties met een politiek-maatschappelijke dimensie ook belangen en machtsfactoren meespelen. Maar om de dialoog zélf dan maar op te vatten als louter strategisch machtsinstrument, dat gaat mij te ver. Dan lijkt immers wantrouwen het uitgangspunt te worden en is elke mogelijkheid tot werkelijke dialoog geblokkeerd.
“Deze Scientists for Future lijken bovendien over het hoofd te zien dat ze zelf met strategie een belang agenderen: het verbreken van de samenwerking tussen wetenschappers en fossiele industrie. En dat is problematisch. In Truth and Politics zegt Hannah Arendt dat we van wetenschappers mogen verwachten dat ze hun rol als waarheidsvinder in het publieke debat belangeloos vervullen. Op het moment dat wetenschappers een belang dienen of een politiek profiel krijgen, dreigen ze hun autoriteit als waarheidsvinder te verspelen.”
Ivkovic: “Door associatie met bedrijven als Shell en Tata Steel worden wetenschappers net zo goed aan een belang verbonden, wat minstens zo schadelijk is voor hun maatschappelijke rol. Het ligt in de lijn der verwachting dat wetenschappers dan meer activistisch worden jegens de NWO. Het gevaar is wel dat ze enkel nog strategische ballen terugkaatsen en verstrikt raken in het machtsspel.
“Ze kunnen ook proberen om de dialoog open te breken, en dat hebben deze Scientists for Future feitelijk al gedaan door de media op te zoeken. Ze beschrijven wat ze tot nu toe missen in de dialoog met de NWO: écht communicatief handelen, zoals beschreven door Habermas. Het klinkt misschien naïef, maar je moet de hoop blijven koesteren dat je in een dialoog met je oprechte teleurstelling een snaar kunt raken bij de ander.”
Van der Heiden: “Ik twijfel niet aan de oprechtheid van hun teleurstelling, maar die emotie is hier wat ambivalent. Om welke redenen is de teleurstelling van deze briefschrijvers gewekt? Is dat omdat de NWO geen echt gesprek wil aangaan, of omdat de NWO niet bij voorbaat meegaat in de overtuiging van Scientists for Future? Mensen kunnen er oprecht van overtuigd zijn te weten wat moreel juist is, maar de democratische dialoog kan niet door dat soort overtuigingen gekaapt worden.”
Ivkovic: “Nee, maar evenmin door het cynisme van een dialoogpartner die met dialoog wil traineren. Je moet ervoor waken om je door dat cynisme te laten meeslepen. Vandaar mijn suggestie: zoek alternatieve manieren om de dialoog open te breken.
“Neem bijvoorbeeld de stunts van de activistische groep The Yes Men. Het concern Dow Chemical had nooit excuses aangeboden voor de giframp in het Indiase Bhopal, en in 2004 deden The Yes Men zich tegenover de media voor als vertegenwoordigers van Dow om de excuses te maken die het concern zelf naliet. Dat is een even ontregelende als krachtige vorm van actievoeren.”
Van der Heiden: “Maar wat is de waarde van die excuses, als ze niet door Dow zelf worden gemaakt? En staat dat niet op gespannen voet met waarheidsvinding, jezelf voordoen als een ander?”
Ivkovic: “De tactieken van The Yes Men zijn speels, maar ze laten er juíst mee zien dat ze de waarheid bijzonder serieus nemen en dat ze hun buik vol hebben van de vertraagtaal die Dow gebruikt om verantwoordelijkheid te ontduiken.
“Stel je voor dat Scientists for Future iets soortgelijks doen: na een trainerende dialoogsessie een persverklaring afgeven waarin ze hun blijdschap uitspreken dat de NWO eindelijk verantwoordelijkheid neemt door alle banden met fossiele industrie te verbreken. Dan zouden woordvoerders van NWO, Shell en Tata Steel dat recht moeten praten en bewijs dan maar eens dat ze oprecht in de dialoog zaten.”
Van der Heiden: “Dat is dan meteen ook de laatste keer dat je met ze aan tafel zit. Hoe fraai ook, zo’n voorbeeld behoort niet tot de orde van de dialoog, want je schakelt je gesprekspartner uit.
“Het lastige van een écht democratisch gesprek is dat je samen tot overeenstemming moet komen en dus iets van je eigen gelijk moet opgeven. Als je ervan overtuigd bent dat je de waarheid aan je zijde hebt is dat extra moeilijk te verkroppen, maar dat zal toch echt moeten. Alleen dan houd je ook de mogelijkheid van een nieuwe dialoogronde open.”
Habermas en de machtsvrije dialoog
In 1981 publiceerde filosoof en socioloog Jürgen Habermas (1929, Düsseldorf) zijn Theorie des kommunikativen Handelns. Habermas koestert een utopisch beeld van de publieke sfeer in de liberale democratie, waar burgers in de ‘openbaarheid’ hun wetten tot stand brengen. Dat doen burgers volgens Habermas langs de weg van dialoog, argumentatief overleg, deliberatie. Habermas werkte het begrip ‘machtsvrije dialoog’ uit als ideaal waar liberale democratieën naar horen te streven: in deze gesprekssituatie erkennen deelnemers elkaar als gelijke en redelijke individuen en voeren ze hun dialoog vrij van macht of vooroordelen. Omdat alleen de beste argumenten overeind blijven is de meest rationele uitkomst het resultaat.
In het Filosofisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Lees hier eerdere afleveringen terug