Eerder gepubliceerd op 7 juni in Trouw:
Wetenschappers corrigeren politiek sentiment met feiten, welk domein heeft het laatste woord? Twee filosofen geven antwoord.
Als auteur van Hoe migratie echt werkt prikt socioloog Hein de Haas ‘migratiemythen’ door. Met cijfers onderbouwt hij dat we niet ‘leven in tijden van ongekende massamigratie’, een mythe waar politici wél voortdurend voeding aan geven.
Het hoofdlijnenakkoord van PVV, VVD, NSC en BBB belooft het strengste Nederlandse migratiebeleid ooit, voornamelijk gericht op het terugdringen van asielmigratie. Als gast aan de formatietafel wees De Haas er echter op dat asielmigratie slechts 10 à 12 procent van de totale instroom bedraagt. ‘Politici proberen illusies te verkopen,’ aldus de socioloog.
Welk domein heeft het laatste woord over migratie, de wetenschap of de politiek?
“Er wordt in de politiek van alles geroepen wat wetenschappelijk dubieus is, vandaar de term fact free politics,” zegt Thijs Lijster, universitair docent kunst- en cultuurfilosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen. “Maar je kan je afvragen hoe wenselijk het is wanneer de wetenschap als correctie op de politiek dient. Daarmee kan je belanden in het domein van technocratisch bestuur, zoals wanneer economen politieke beslissingen dicteren in tijden van economische crisis.
“Een eeuw geleden probeerde socioloog Max Weber de domeinen van politiek en wetenschap van elkaar te onderscheiden: wetenschap onderzoekt feiten, politiek draait om waarden. Politiek is bij uitstek een ideologische strijd waarbij verschillende opvattingen over waarden tegenover elkaar worden gezet, zonder dat er een definitieve consensus hoeft te zijn over wat waar of onwaar is.
“Met Webers onderscheid is de kous echter niet af, want de werkelijkheid is veel complexer. Een politieke waardenstrijd baseert zich namelijk wel degelijk op de feiten die voorhanden zijn. Als je over die feiten geen overeenstemming kan bereiken, wordt debatteren erg lastig.”
“Bovendien is de wetenschap ook niet immuun voor demagogie, racisme, antipolitiek,” reageert Gerben Bakker, filosoof en analist bij The Hague Centre for Strategic Studies. “Neem Max Weber zelf als voorbeeld. Hij noemde in 1895 de Poolse landarbeiders een lager ras dat Duitse boeren dreigde te verdringen. Dus ook een veelgeprezen socioloog, die in deze context vaak wordt aangehaald, was niet vrij van dubieuze sentimenten.
“Volgens Hannah Arendt kan geen enkele wetenschapper een definitieve claim leggen op wetenschappelijke feiten. Oftewel, ook tegenover de stelligheid van Hein de Haas kan je altijd een interpretatie zetten die het perspectief laat kantelen. Confronteer De Haas met iemand als Paul Scheffer, auteur van Het multiculturele drama, en dan krijg je op basis van dezelfde cijfers een richtingenstrijd over wat migratie nu eigenlijk ís.
“Het is belangrijk dat wetenschappers als De Haas vanuit hun expertise de zittende macht durven tegen te spreken, maar uiteindelijk zijn wetenschappelijke feiten een bijdrage aan het politieke debat tussen vele andere bijdragen.”
Lijster: “Maar in hoeverre is er sprake van een écht debat, als het migratiedebat wordt gevoerd op een beleving van de werkelijkheid, in plaats van op wat er feitelijk aan de hand is? Politici als Wilders suggereren steevast dat alle grote maatschappelijke problemen verbonden zijn aan asielmigratie, terwijl veruit de meeste migranten arbeidsmigranten zijn. Dat is dus framing, beeldvorming.”
Bakker: “Framing speelt absoluut een rol, maar ook in dit tijdperk van fake news is het niet zo dat politici bij machte zijn om burgers vanuit het niets migratiemythen op de mouw te spelden. Het idee dat politiek drijft op sentiment is zo oud als de weg naar Rome, zo oud als de weg naar Athene zelfs – Plato heeft het al over demagogen die burgers een rad voor ogen draaien. Maar veel van die sentimenten leven al in de maatschappij, politici als Wilders haken daar op aan met framing en beeldvorming.
“Veel autochtone Nederlanders staan conservatief in het migratiedebat. Ze willen de gemeenschap zoals die is behouden, en de nieuwkomer past niet in dat plaatje. Xenofobie en racisme spelen daarbij een rol, en een zekere decadentie, want er komen steeds meer mensen bij op een hoog welvaartsniveau die allemaal tegelijk aanspraak maken op sociale voorzieningen. Daarnaast exploiteert Wilders het idee dat islamitische migranten een cultuur met zich meebrengen die slecht verenigbaar is met die van autochtone Nederlanders.
“Burgers baseren zich niet op grafieken die laten zien hoeveel migranten er op jaarbasis arriveren, maar op het gegeven dat minderheden de meerderheid zijn gaan vormen in steden als Amsterdam en Den Haag. Dat is veel autochtone stedelingen met lage inkomens een doorn in het oog, maar ook mensen in de provincie denken door de spreidingswet: moeten wij nu óók mee in die kosmopolitische samenleving?”
Lijster: “Het intrekken van de spreidingswet, dat vind ik een goed voorbeeld van framing. Die wet was nu juist een poging om opvangcrises zoals die in het aanmeldcentrum Ter Apel te vermijden. Maar PVV en VVD hebben er belang bij om de negatieve beeldvorming rond Ter Apel in stand te houden.
“Ter Apel wordt zo een spektakelstuk dat een onbeheersbare migrantenstroom zichtbaar moet maken, zodat rechtse partijen het strengste asielbeleid ooit kunnen rechtvaardigen. Vanuit dat belang jagen ze burgers voortdurend angst aan dat ze in hun bestaan worden bedreigd door asielzoekers. En dat terwijl asielmigratie helemaal niet zo dramatisch is toegenomen als wordt voorgesteld, zoals we weten van De Haas en andere migratiewetenschappers.
“Als je écht iets structureels aan migratie wil doen zou het logischer zijn om eerst te kijken naar hoe je arbeidsmigratie kan inperken. Voor de formerende partijen is dat ongunstig, want dan gaan ze bedrijven pijn doen die arbeidsmigranten in dienst hebben, zoals de glastuinbouw van het Westland of de distributiecentra van Ahold.
“Volgens de Italiaanse filosoof Alberto Toscano streeft hedendaags radicaal-rechts ook helemaal geen politiek van waarheid of haalbaarheid na, maar een politiek van genot en plezier. De Italiaanse premier Meloni is bijvoorbeeld helemaal niet zo succesvol in het terugdringen van de migratiecijfers, maar daar rekent haar achterban haar niet op af, want ze kan altijd klagen dat haar plannen stuklopen op internationale verdragen. Het gaat niet om wat ze bereikt, het gaat om haar intentie, om de manier waarop ze met politiek correcte taboes afrekent, om haar vechtlust als onderdeel van het spektakelstuk. Hetzelfde geldt voor Wilders.
“Al dat spektakel is niet gevaarloos. Wetten, regels en verdragen zijn niet in steen gehouwen. Als Europese politici daar barstjes in blijven slaan, brokkelt op den duur de rechtsorde af.”
Bakker: “Wie het politieke debat wil beïnvloeden schiet er in ieder geval weinig mee op om aan de zijlijn te roepen dat de cijfers afwijken van wat de onderbuik zegt. Het is beter om te begrijpen wát precies de sentimenten zijn onder de publieke weerstand tegen migratie.
“De Franse filosoof Roland Barthes begreep dat onze publieke ruimte draait om mythen. Pas als je die verhalen en de drijfveren erachter goed begrijpt, heb je toegang tot verschillende opties om daarmee om te gaan. Prima om migratiemythen door te prikken, maar kan je ze ook duiden?
“Toegegeven, door een betere duiding riskeer je dat racisme en vreemdelingenhaat een grotere plek in de publieke ruimte veroveren en dus meer salonfähig worden. Maar begrijpen is niet hetzelfde als sympathiseren. Het begrip zou juist moeten leiden tot een krachtiger ontzenuwing.
“In de kern zou het migratiedebat niet over feiten, maar over principes moeten gaan: in hoeverre willen wij ons als Nederlanders inzetten voor het menswaardig bestaan van nieuwkomers? Helaas wordt uitgerekend díe principiële discussie niet gevoerd.
“Daarmee zijn we terug bij Max Weber. Politiek moet niet draaien om ontkrachting van wetenschap, maar om de waarden die je als samenleving wil voorstaan – en of je bereid bent daarvan de consequenties te dragen.”
In het Filosofisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Lees hier eerdere afleveringen terug