Eerder gepubliceerd op 5 januari in Trouw:
In het Filosofisch elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Deze keer: in zijn oudejaarsconference miste Micha Wertheim de ‘grote gemene deler’ in de samenleving. Waaruit zou die kunnen bestaan?
De verbubbeling van de samenleving door sociale media en de hoeveelheid schermtijd die mensen in afzondering van elkaar doorbrengen – het waren terugkerende zorgen in de oudejaarsconference van cabaretier Micha Wertheim.
Hebben we nog wel een ‘grote gemene deler’, vroeg Wertheim zich af, zoals in zijn jongensjaren, toen Nederlanders eensgezind keken naar de oudejaarsconferences van Wim Kan?
Uiteindelijk voerde Wertheim de Grote Gemene Deler als personage ten tonele, als een soort goeiig monster uit een aflevering van The Muppet Show. Met de opkomst van dit fantasiebeest bleef Wertheims vraag in de lucht hangen. Wat zou onze grote gemene deler kunnen zijn?
“Wertheim is zelfbewust genoeg om het verleden niet te verheerlijken,” observeert Thijs Lijster, universitair docent kunst- en cultuurfilosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen. “Hij maakt er zelfs een grapje over: ‘Vroeger was alles slechter, maar dat was dan wel beter.’ Wertheim betreurt het verlies van de grote gemene deler, maar je kan je afvragen of we die ooit écht hadden.
“De conferences van Wim Kan vonden plaats in een relatief kort, tamelijk uniek historisch moment. Eerder, tijdens de verzuiling, hadden maatschappelijke groepen in Nederland hun eigen media en verenigingsleven, met radicaal verschillende opvattingen. Voor de één was religie het fundament van de samenleving, de ander beschouwde religie als opium voor het volk. De vlam van polarisatie sloeg niet in de pan, omdat leden van deze groepen nog meer langs elkaar heen leefden dan mensen in de huidige verbubbeling dat doen.
“Toen Nederlanders televisie kregen, gingen ze ook programma’s van andere groepen kijken, want zo’n apparaat was een veel te dure aanschaf om er maar één uitzending op te volgen. Daardoor kwamen Nederlanders in contact met wereldbeelden van anderen en werden ze samen deelgenoot van culturele gebeurtenissen, zoals de oudejaarsconference.”
“Het verhaal van dit unieke historische moment eindigde met de opkomst van het internet,” reageert Gert-Jan van der Heiden, hoogleraar metafysica aan de Radboud Universiteit. “Toen fragmenteerde alles weer. Een mooi verhaal, waarvan Wertheim inderdaad zelf al toegeeft dat het een beetje kort door de bocht is.
“De grote gemene deler is helaas een utopische voorstelling van zaken. Het idee zit volgens mij ook niet in wat we met elkaar delen, of wat we ooit met elkaar deelden, maar in de activiteit van het delen: elkaar ontmoeten, standpunten uitwisselen, zodat we niet opgesloten raken in echokamers en filterbubbels. In een running gag sprak Wertheim de hoop uit dat mensen zouden ophouden met naar hem te kijken, dat ze hun schermen zouden uitzetten om met elkaar te gaan praten. En daar gaat het om!
“Volgens Aristoteles is de mens het zôon logon echon, het dier dat logos heeft – de taal, de rede. Daardoor zijn we in staat om te verwoorden wat voor ons waardevol of pijnlijk is. Omgekeerd zijn we in staat om de woorden van de ander te begrijpen, of dat in ieder geval te proberen. Daar zit de opgave aan vast om zo precies en waarachtig mogelijk te spreken en zo open en empathisch mogelijk te luisteren.
“Enerzijds is het prachtig dat internet en sociale media de gespreksruimte democratiseerden, waardoor we allemaal online onze eigen niche kunnen vinden. Maar wanneer je enkel je eigen gelijk versterkt terug hoort, radicaliseer je. Dan word je minder sensitief voor wat anderen mooi, waardevol en belangrijk achten. We mogen onszelf best wat meer trainen om de confrontatie op te zoeken met andere posities, en die niet bij voorbaat weg te zetten als absurd, krankzinnig of dom.
“Hoe kan ik bijvoorbeeld de verkiezingswinst van de PVV begrijpen als ik niet soms Vandaag Inside kijk? Ik hoef het uiteindelijk niet met Johan Derksen of René van der Gijp eens te zijn, maar als ik mijn oordeel niet opschort, wordt het op voorhand al niets met de grote gemene deler.”
Lijster: “De Franse socioloog Pierre Bourdieu wees er in 1979 met zijn distinctie-theorie op dat culturele smaak klasse-bepaald is, en dat die zich langs lijnen van opleiding, inkomen en sociale status ontwikkelt. In die zin speelde het vermijden van andere posities dus ook al lang vóór het internet een rol.
“Maar het was wel zo dat er pre-internet een zekere stabiliteit zat in wat relevant en kwalitatief goed werd bevonden, omdat de smaak van de elite domineerde. Nu komt er verzet vanuit het democratische medium internet, en lijkt culturele smaak steeds meer samen te hangen met politieke verwantschap: ‘Als ik na een minuut nog niet om die Micha Wertheim heb gelachen, dan zet ik hem uit, en ik laat me door de Hilversumse elite niet voorschrijven dat ik zo’n linkse deugneus grappig moet vinden.’
“In zijn conference vertelde Wertheim dat er ooit acht miljoen Nederlanders keken naar een Teleac-cursus Portugees volksdansen, simpelweg omdat er niets anders op televisie was. Daardoor werd zo’n niche-onderwerp ineens ieders gemeenschappelijke interesse. Wat we delen is dus niet het eigene, de comfortabele herkenning, maar juist het vreemde. Denk ook aan de etymologie van het woord interesse, dat afgeleid is van het latijnse inter-esse, ‘tussen-zijn’. Het waarachtig interessante is niet het eigene, maar dat wat tussen mensen in staat. Dáár moet je die grote gemene deler zoeken.
“Helaas worden de domeinen waar de grote gemene deler heerst steeds schaarser. Praatjes over het weer, van oudsher een neutraal onderwerp omdat we er allemaal op soortgelijke wijze aan onderworpen zijn, hebben door klimaatverandering hun onschuld verloren. De Belgische historicus Anton Jäger muntte de term ‘hyperpolitiek’: álles is een politiek strijdperk geworden, van het dragen van een mondkapje tot de keuze tussen een plastic of papieren rietje.
“Gekrakeel over rietjes, dat lijkt mij een afleidingsmanoeuvre om een achterliggende politieke belangenstrijd aan het zicht te onttrekken. Als grote gemene deler zou je er toch op z’n minst consensus over kunnen hebben dat we met z’n allen op een leefbare planeet willen wonen. Toch hebben de fossiele industrie en haar belangengroepen er baat bij om maatschappelijke tegenstellingen aan te jagen, om de grote gemene deler met een verdeel-en-heers-strategie te verhullen.”
Van der Heiden: “Serieuze beslissingen over klimaatpolitiek vergen offers. Als we knopen doorhakken snijden we onszelf ook onherroepelijk in de vingers. Daarom staan we misschien liever niet stil bij deze grote gemene deler, en is het aantrekkelijker om te moraliseren over rietjes van plastic of papier.
“Ga maar na, zelfs een basale grote gemene deler als onze sterfelijkheid raakt al snel gepolariseerd. Zie bijvoorbeeld de verschillende manieren waarop burgerdoden in een oorlog worden gewogen – de ene wordt meer waard gevonden dan de andere.”
Digitalisering van de publieke sfeer
Filosoof en socioloog Jürgen Habermas (1929, Düsseldorf) stelde de publieke sfeer in 1962 voor als een scharnier tussen maatschappij en politiek.
In Habermas’ utopische uitleg brengen burgers via een redelijke uitwisseling van argumenten in de ‘openbaarheid’ hun wetten tot stand. Consensus over politieke thema’s is in dat democratische gesprek geen vereiste, zolang er maar consensus bestaat over de democratie als systeem.
In Een nieuwe structuurverandering van het publieke domein, vorig jaar in het Nederlands vertaald, constateerde Habermas dat de publieke sfeer door neoliberaal marktbeleid steeds verder is geprivatiseerd en gedepolitiseerd. Daardoor nemen burgers hun toevlucht tot ‘systeemoppositie’.
Dit proces wordt versneld door de digitalisering van de publieke sfeer. Sterker nog: door internet is er volgens Habermas geen sprake meer van één publieke sfeer, maar van meerdere, concurrerende publieke sferen, elk met eigen waarheidsclaims en vijandbeelden. Zo ontstaan online filterbubbels en echokamers.
In het Filosofisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Lees hier eerdere afleveringen terug