Eerder gepubliceerd op dinsdag 1 juli in Trouw:
Het werk ging bij levenskunstfilosoof Joep Dohmen (64) altijd voor privé. Maar nu, vlak voor zijn pensioen, leert hij dat het ook anders kan. Zijn workshop ‘Omgaan met tijd’ trekt opvallend veel jongeren.
Maurice van Turnhout
“Ik ben overambitieus en overhaast. Ik wil alles meemaken, overal bij zijn. Deze zomer ga ik heel mijn agenda legen. Ik ga gewoon rustig een boek lezen, en een beetje zitten breien. Anders gaat het straks niet goed met mij.”
Aan het woord is een twintigjarige studente eventmanagement. Terwijl ze haar verhaal doet knikt de groep instemmend. Onder de ongeveer vijftig bezoekers van de workshop ‘Omgaan met tijd’ in Utrecht bevinden zich opvallend veel mensen van onder de 35 – meisjes met hippe hoedjes, jongens met keurig getrimde baarden.
Binnenkort gaat ‘levenskunstfilosoof’ Joep Dohmen (64) met pensioen. Hij wil zich vanaf dat moment terugtrekken uit het openbare leven. Dohmen heeft behoefte aan rust, zo blijkt op deze avond. De filosoof betrekt het probleem van de drukke studente ook op zichzelf: “Als ik hier in Utrecht over de Nieuwe Gracht fiets kom ik langs een beeld van Atlas die een enorme aardbol boven z’n hoofd tilt. Vaak denk ik dan: ja, ik draag zelf ook een te grote last. Dat klinkt misschien megalomaan, maar ik bedoel het heel stumperig. Er zijn tegenwoordig veel mensen die zo leven.”
Nu zijn pensioen nadert kan Dohmen zich van die last bevrijden. Hij wil opnieuw beginnen. “Tot nu toe heb ik mezelf nogal eenzijdig ontwikkeld. Vooral op het cognitieve vlak, door te bedenken hoe mensen hun leven vorm zouden kunnen geven.” Zijn privéleven schiet er al jaren bij in, zegt hij. “Ik heb twintig jaar niet meer echt naar muziek geluisterd. Ik heb mijn vrienden schromelijk verwaarloosd. En ook mijn relatie. Het werk ging altijd voor het meisje.”
De workshop ‘Omgaan met tijd’ is georganiseerd door Ilse Vooren en Floor Franck, twee van Dohmens voormalige studenten aan de Universiteit voor Humanistiek. Ze zijn in Utrecht initiatiefnemers van De Proefplaats, waar bezoekers toegankelijke workshops kunnen volgen op het gebied van leven en spiritualiteit.
Het juiste moment
Dohmen is niet de enige die vanavond spreekt. Op een scherm wordt een documentaire vertoond over de Amerikaanse mediatheoreticus Douglas Rushkoff. Rushkoff verwijst naar de Griekse filosofische begrippen ‘chronos’ en ‘kairos’. Chronos is de kwantitatief meetbare kloktijd, en kairos staat juist voor het kwalitatieve, innerlijke moment. “Kairos betekent ook: weten wat het juiste moment is om iets te doen,” legt Rushkoff uit. “Maar omdat technologie ons dagelijks leven domineert, zijn we verslaafd geraakt aan chronos.”
Het internetkanaal waarop de documentaire te zien is laadt niet al te snel, waardoor spraakwaterval Rushkoff soms even lijkt te stotteren. De cursisten grinniken om hun eigen ongeduld. Dohmen lacht mee en trekt er meteen een les uit. “In principe denken we dat wij de baas zijn over de tijd. Maar iedereen kent wel dat gevoel als je even wat langer voor een stoplicht moet wachten. Dan voel je je ineens een slachtoffer van de tijd, of een product ervan. Tijd heeft iets dwangmatigs, het kan bezit van ons nemen.”
Dohmen is in zijn element voor de groep. Zijn rechterhand heeft hij in zijn broekzak, zijn linkerhand dwarrelt vrijelijk rond terwijl hij doceert. De cursisten hebben zich in een hoefijzervormige halve kring voor de levenskunstenaar gegroepeerd. Dohmen begeeft zich in de ontstane arena met een stapel kaartjes in de hand, als een quizmaster. Hij vuurt de ene na de andere vraag af: “Komt verveling nog voor bij jullie?” Het duurt even voordat er een reactie komt. Dan gaat er aarzelend een arm omhoog. Dohmen: “Godzijdank, er steekt één iemand de hand op. Niet meer? Dat kan niet waar zijn!”
Al snel valt het woord ‘onthaasting’. Er worden ervaringen en tips uitgewisseld. Een jonge mannelijke deelnemer: “Als ik aan het werk ben laat ik elk uur een wekker aflopen, om vervolgens twee minuten rust te nemen. En dan stel ik mezelf de vraag: hoe voel ik me nu?”
“Ik maak tijd,” stelt een man van middelbare leeftijd. “Als ik een trein mis kan ik ook genieten van de tijd die ik cadeau krijg.”
Dohmen smeedt er meteen een spreekwoord van: “Nooit opzoeken hoe laat de trein vertrekt, dan mis je hem nooit.”
De volgende vraag is indringender, waarschuwt Dohmen. Zijn er nog mensen die een nauwkeurig uitgestippeld levensplan volgen? Even blijft het angstvallig stil. Dan zegt een 32-jarige vrouw: “Er lag ooit wel een plan, maar dat is niet gelukt. Ik had gepland dat ik nu een kind zou moeten hebben. En een carrière. Ik vergelijk mezelf telkens met anderen. Bijvoorbeeld met iemand die dezelfde studie heeft gevolgd als ik, en die nu wel een goede baan heeft. Wat doe ik verkeerd?”
Een 43-jarige onderwijzer: “Ik had ooit een bepaald plan met mijn leven, en dat is ook niet gelukt. Toen ben ik bij toeval voor de klas beland. Nu realiseer ik me dat ik met lesgeven mijn bestemming gevonden heb.”
“En daar twijfel je geen moment aan?” vraagt Dohmen streng.
“Nee,” antwoordt de onderwijzer beslist.
IJzeren ketenen
Er klinkt wat sceptisch gemompel uit de zaal: is dat niet een beetje smokkelen, om iets achteraf als je bestemming te duiden?
Dohmen concludeert: “Sommige mensen zitten met ijzeren ketenen aan het verleden vast, anderen zijn juist bang voor de toekomst. Dat weten we niet van elkaar. In de loop van je leven ontdek je waar het voor jou om gaat, en daar kan je met kairos op inspelen. Hoe beter je zelf weet wat je wilt, hoe beter je in de tijd zult staan.”
Na de workshop zit Dohmen aan een glas rode wijn, een schaaltje met pinda’s binnen handbereik. Hij peinst over zijn op handen zijnde pensioen: “Mijn kairos is om achter de geraniums te gaan zitten en me te verdiepen in belangrijke filosofieboeken. Dan moet ik dus grote geraniums kweken, zodat ik niet meer naar buiten kan kijken en de mensen niet meer bij mij naar binnen. De behoefte om gezien te worden, dat is toch een van de grootste kwalen van onze tijd. Ik bewonder mensen die in anonimiteit hun werk doen, als monniken. Zo’n monnik wil ik ook graag worden.”
Hij glimlacht. Er knaagt toch twijfel. “Ik wantrouw mezelf. Ik weet niet zeker of ik die switch wel echt wil maken. En of ik het zou kunnen.”
Joep Dohmen (1949, Tilburg) is levenskunstfilosoof. In 1992 was hij medeoprichter van Filosofie Magazine, waarvoor hij tot 1998 ook de functie van adjunct-hoofdredacteur bekleedde. Hij promoveerde in 1994 cum laude op het boek ‘Nietzsche over de menselijke natuur’, aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. Sinds 2009 is hij als hoogleraar Wijsgerige en Praktijkgerichte Ethiek aan deze universiteit verbonden. Zijn bekendste boek, ‘Over levenskunst’, werd dit jaar opnieuw uitgebracht.
De drie belangrijkste tips van Joep Dohmen om beter om te gaan met de tijd:
- “Ken je dominante verlangens. Breng er een rangorde in aan, en zorg ervoor dat je achter die verlangens kunt staan. Anders leef je in verwarring.”
- “Ken je speelruimte. Die speelruimte kan emotioneel of financieel zijn, maar ook fysiek. Ik ben nu bijvoorbeeld op een leeftijd dat mijn lichaam aftakelt. Dat beperkt mijn mogelijkheden.”
- “Wees je bewust van je eindigheid. Je kunt niet uitgaan van statistieken die voorspellen dat je 85 of 90 jaar oud wordt. Bedenk wat je nog moet doen.”