Op woensdag 23 oktober gepubliceerd in Trouw:
In het tweehonderdste geboortejaar van de Deense filosoof en theoloog Søren Kierkegaard spreekt Trouw met mensen over de invloed van Kierkegaard. Vandaag (slot): rechtsfilosoof Paul Cliteur.
In een van de bekendste verhalen uit het Oude Testament wordt Abraham door God opgedragen zijn enige zoon Isaac te offeren. Abraham besluit dit bevel op te volgen, maar als hij wil toesteken stuurt God een engel die Abraham tegenhoudt. Kierkegaard analyseerde dit verhaal in zijn boek ‘Vrees en beven’, onder het pseudoniem Johannes de Silentio. Volgens rechtsfilosoof Paul Cliteur is Kiekegaards analyse ronduit gevaarlijk: “Ik vind het vreemd dat Kierkegaard vergaand begrip toont voor Abrahams handelen, en dat hij de lezer niet waarschuwt tegen Abrahams blinde gehoorzaamheid.”
Cliteur ziet in Kierkegaard een ideologische voorloper van hedendaags religieus getint terrorisme, door Cliteur ‘theoterrorisme’ genoemd. Cliteur meent dat Abraham God een weerwoord had moeten geven, in plaats van slaafse bereidheid te tonen zijn zoon te offeren. Omdat Abraham die bereidheid wel toont, schept hij een groot gevaar dat mensen hem zullen volgen, en bereid zullen zijn de meest afgrijselijke daden te verrichten, zich erop beroepend dat God hen dat heeft bevolen.
Cliteur: “Volgens de statistieken onderschrijft ongeveer 50 procent van de wereldbevolking een van de drie grote monotheïstische godsdiensten. De verhalen die binnen deze godsdiensten worden verteld, hebben dus invloed op het denken van de helft van de wereldbevolking. Daarom is het nodig deze verhalen tegen het licht te houden. Het verhaal van Abraham en Isaac heeft voor zowel jodendom als christendom en islam een funderende betekenis. Dat is onthutsend, want volgens mij is de morele strekking van dat verhaal verkeerd. Welke hedendaagse vader zou het als zijn religieuze plicht zien om zo’n gruwelijk bevel van God op te volgen? Elke vorm van autonoom zedelijk besef wordt vernietigd in het verhaal van Abraham en Isaac. In plaats daarvan wordt er een ‘morele heteronomie’ gevestigd, waarbij normen en waarden volledig worden bepaald door het religieuze moment. Als je daar ruimte aan geeft in een rechtsorde, creëer je een groot probleem. Ik suggereer overigens niet dat geweld altijd religieus gemotiveerd is. Wat mij interesseert is het paradoxale van religieuze gewelddadigheid. Religie zou iets moois en moreel verhevens moeten zijn, maar kan perverse consequenties hebben.”
Is ‘Vrees en beven’ een inspiratiebron voor religieuze terroristen? “Daar zijn zulke boeken vaak te moeilijk voor. Natuurlijk zijn er allerlei Kierkegaard-lezers die menen dat je zijn werk ook anders kan interpreteren. Hij heeft zijn analyse van Abraham en Isaac immers in de mond van een ander gelegd, het karakter van Johannes de Silentio. Maar met dat karakter, en met de ideeën die dat karakter er op nahoudt, formuleert Kierkegaards iets heel bedenkelijks. Theoterrorisme is een van de grootste problemen van deze tijd. Dat maakt Kierkegaard actueel.”
Maurice van Turnhout