Eerder gepubliceerd op 16 januari in Trouw:
Voor Donald Trump is Ayn Rand, de filosofe van het ongebreidelde kapitalisme, een groot voorbeeld. Een onterechte claim, menen Rands volgelingen. Ze vinden Trump te weinig kapitalistisch.
Maurice van Turnhout
Over vier dagen wordt Donald Trump ingezworen als de nieuwe president van de Verenigde Staten. Door wie is zijn denken beïnvloed? Afgelopen december schreef politiek verslaggever James Hohmann op zorgelijke toon in The Washington Post dat Trump zijn kabinet bevolkt met aanhangers van de filosofe Ayn Rand.
Directe aanleiding was een oude uitspraak van Trump zelf in USA Today. Trump voelt zich, zo zei hij, verwant met Howard Roark, de hoofdpersoon uit Rands roman ‘The Fountainhead’ (1943). In een lyrische bui sprak Trump: “Dat boek gaat over business, maar ook over schoonheid, het leven, diepe emoties. Het gaat over alle dingen die ertoe doen.”
Al meer dan een halve eeuw is Ayn Rand (1905 – 1982) een politieke en culturele splijtzwam in de VS. Volgens haar persoonlijke filosofie van het objectivisme leidt het individu zijn of haar leven op basis van strikt rationeel eigenbelang. Dat betekent dus een zo klein mogelijke overheid en ‘laissez-faire’-kapitalisme als absolute voorwaarden voor het individu om zich in vrijheid te ontplooien.
Howard Roark, de sterk geïdealiseerde hoofdpersoon uit ‘The Fountainhead’, is een architect die weigert om zijn persoonlijke visie te compromitteren in ruil voor zoiets banaals als maatschappelijke erkenning. Hij gaat zelfs zover om een door hemzelf ontworpen nieuwbouwwijk op te blazen, omdat ambtenaren en lobbyisten te veel aan de bouwplannen hebben gewijzigd.
Trump is niet de enige die zich herkent in de wereld die Rand oproept, betoogde James Hohmann in zijn artikel, maar slechts het topje van de ijsberg. Zo brak een gedeelde liefde voor Rands boeken naar verluidt het ijs tussen Trump en ExxonMobil-topman Rex Tillerson, de uiteindelijke keus voor de ministerspost van buitenlandse zaken. Ook aankomend minister van werkgelegenheid Andy Puzder en de nieuwe CIA-directeur Mike Pompeo lieten weten dat ze Rands romans ‘The Fountainhead’ en ‘Atlas Shrugged’ (1957, in het Nederlands verkrijgbaar als ‘De kracht van Atlantis’) op het nachtkastje hebben liggen.
Alan Greenspan
Heeft Hohmann gelijk, en is onder Donald Trump het eerste ‘objectivistische kabinet’ van de Verenigde Staten geformeerd? Opiniemakers met een conservatieve of libertaire achtergrond reageerden een beetje lacherig op Hohmanns artikel. Storm in een glas water: Republikeinse zakenlui die Ayn Rand lezen, de Fortune 500 staat er vol mee. Journalist Brian Doherty noemde Ayn Rand in het libertaire maandblad Reason ‘de klopgeest die de verdedigers van een grote overheid al generaties lang uit hun slaap houdt, zonder dat ze haar werkelijk begrijpen’.
Waar Hohmann volgens deze opiniemakers de fout in gaat, is dat hij fans van Ayn Rands romans verwart met ‘overtuigde’ objectivisten. Veel mensen van conservatieve en libertaire snit hebben Rands romans als vroege inspiratiebron genoemd. Toch haken bijvoorbeeld traditionele Amerikaanse conservatieven vaak geheel of gedeeltelijk af, omdat ze moeite hebben met Rands atheïsme.
Mensen die Ayn Rands objectivistische leer geheel naar de letter volgen, zijn schaars. Iemand die dat in zijn jonge jaren wel deed was econoom Alan Greenspan, die in 1966 essays bijdroeg aan Rands boek ‘Capitalism: The Unknown Ideal’. Tussen 1987 en 2006 diende Greenspan onder vier Amerikaanse presidenten als hoofd van de centrale bank Federal Reserve. Als er één periode was waarin Rand invloed had in de Ameriaanse politiek, dan was het toen, zo betoogt filosoof Hans Achterhuis in zijn recente boek ‘Koning van Utopia’ (2016). Greenspan probeerde de wereldeconomie in die functie volgens Achterhuis zoveel mogelijk te veranderen in de richting van de kapitalistische utopie die zijn leermeester Ayn Rand had geschetst. Het resultaat van Greenspans halsstarrige geloof in de louterende werking van de vrije markt: de financiële crisis van 2008.
Robert van Dortmond, overtuigd objectivist en lid van de adviesraad van het Ayn Rand Institute Europe, kan zich er flink over opwinden als de figuur van Greenspan wordt aangewend om de crisis bij Ayn Rand in de schoenen te schuiven. Volgens hem was Greenspan juist te ver van de zuivere leer afgedwaald: “Volgens Rand had de overheid helemaal niets in de economie te zoeken, het idee van een centrale bank was haar een gruwel. De financiële crisis is juist veroorzaakt door overheidsingrijpen in de economie, en Greenspan was een van de belangrijkste veroorzakers omdat hij de rentestand kunstmatig laag hield. Zo’n ingreep heeft werkelijk niets met de uitgangspunten van het objectivisme te maken.”
Krachtfiguur
Opvallend genoeg werden de boeken van Ayn Rand juist in de nasleep van de financiële crisis in recordoplages verkocht. In 2009 alleen al gingen er meer dan zeven miljoen exemplaren van ‘Atlas Shrugged’ over de toonbank. ‘Where is John Galt?’ stond te lezen op protestborden van de Tea Party-beweging, een verwijzing naar de geheimzinnige uitvinder-filosoof uit ‘Atlas Shrugged’. In ‘Koning van Utopia’ vraagt Hans Achterhuis zich af of de populistische beweging zijn John Galt heeft gevonden in de ‘krachtfiguur’ van Trump.
Het leeuwendeel van de aanhangers van Rand moet echter niets van Trumps populisme hebben. Waarom niet? ‘Omdat objectivisten ideologen zijn in de beste zin van het woord’, verklaart journalist en filosoof Robert Tracinski in het online opinieblad The Federalist. Trump hekelt vrijhandelsverdragen en is vóór landonteigening, en dat heeft weinig met laissez-faire-kapitalisme te maken. De manier waarop hij autobedrijven chanteert met tariefmuren als ze buiten de VS willen produceren is dat evenmin.
De Canadese objectivistische filosoof Onkar Ghate signaleert op het blog van het Ayn Rand Institute een ander gevaar dat kleeft aan Trumps ideologische flexibiliteit: als Trump straks een rechter in het Hooggerechtshof mag benoemen, zal hij waarschijnlijk een evangelische conservatief aanwijzen als zoethoudertje voor zijn rechts-religieuze achterban. Zoals atheïst Ayn Rand het monsterverbond tussen Ronald Reagan en zijn christelijke ‘Moral Majority’ verafschuwde, zo ziet Ghate ook Trumps alliantie met religieus-rechts als een bedreiging voor het ‘zuivere kapitalisme’.
Voor wie zich nooit eerder in het objectivisme heeft verdiept, is het moeilijk te vatten dat Trump met zijn kabinet van grootverdieners ook als ’te weinig kapitalistisch’ kan worden beschouwd.
Eerst het huis, dan het dak
“Objectivisme stelt heel duidelijk dat de rede aan de basis moet liggen van je beslissingen”, zegt de Nederlander Van Dortmond. “Als populist doet Trump precies het tegenovergestelde: stemmen winnen op basis van de angsten van de kiezer. Hij communiceert in soundbites zonder fundament. Je moet altijd beginnen met vast te stellen wat de legitieme taak van de overheid is, pas daarna kun je je als politicus bezighouden met het vergaren van stemmen.”
In Ayn Rands ideale samenleving zouden mensen volgens Van Dortmond als handelaren (’traders’) met elkaar omgaan, in plaats van hun gelijk te willen halen door het gebruik van geweld. “Daarom is laissez-faire-kapitalisme, waarin de overheid haar monopolie op het gebruik van geweld niet tegen burgers in kan zetten, op morele gronden het enige juiste politieke systeem. En om dat te bereiken is dus juist geen sterke leider nodig, die allerlei geweldige dingen belooft. De basis ligt in de grondwet, en in het helder definiëren van de rol van de overheid. Ayn Rand zag een beperkte overheid voor zich, met als enige legitieme taak de bescherming van de individuele rechten van de burgers.”
Is politiek de meest geschikte arena voor de verwezenlijking van deze objectivistische utopie? Van Dortmond: “Ayn Rand gruwde van politiek, omdat het gebruikt wordt als middel om macht over anderen uit te oefenen. Objectivisten kunnen zich inderdaad beter richten op bijvoorbeeld het onderwijs. Daar gaat het in ieder geval nog over ideeën. De vier pijlers van de filosofie zijn metafysica, epistemologie, ethiek en politiek. De eerste drie vormen het fundament van het huis, de politiek is het dak. Als je bij het dak begint en je niet genoeg met het fundament bezighoudt, krijg je een figuur als Donald Trump in het Witte Huis.”
Ayn Rand
Gevlucht uit het communistische Rusland waren de Verenigde Staten voor de Amerikaans-Russische filosofe Ayn Rand (1905-1982) een bastion van vrijheid. Egoïsme geldt in haar filosofie, die ze ‘objectivisme’ noemde, als een deugd. Om haar ideeën over te brengen schreef Rand romans, waarvan ‘The Fountainhead’ (‘De eeuwige bron’) en ‘Atlas Shrugged’ (‘De kracht van Atlantis’) de bekendste zijn. In de Verenigde Staten is ‘Atlas Shrugged’, na de Bijbel, het populairste boek ooit. Vele miljoenen exemplaren werden ervan verkocht.