Eerder gepubliceerd op 15 september in Trouw:
In het Filosofisch elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Vandaag: Elon Musk speelt een sleutelrol op het Oekraïense slagveld, heeft hij niet te veel macht?
Met een vermogen van 226 miljard dollar geldt tech-ondernemer Elon Musk (SpaceX, Tesla, OpenAI) als de rijkste persoon op aarde. Al sinds het begin van de Oekraïne-oorlog voorziet hij met zijn Starlink-satellieten het Oekraïense leger van internet. Aangezien Musks satellieten bestand zijn tegen Russische hacks, bleek Starlink van doorslaggevend militair belang.
Afgelopen week verklaarde Musk-biograaf Walter Isaacson dat Musk Starlink vorig jaar tijdelijk offline haalde boven het front, waardoor een Oekraïense droneaanval op een onderdeel van de Russische vloot in het honderd liep. Musk vocht Isaacsons versie van de feiten aan: hij had de satellieten niet uitgeschakeld, ze waren boven dat deel van het slagveld nooit ingeschakeld, om escalatie van de oorlog te voorkomen. Isaacson kwam vervolgens op zijn verhaal terug.
Het relletje vestigde hoe dan ook de aandacht op Musks groeiende geopolitieke invloed. Hoeveel macht mag een privépersoon zonder democratisch mandaat hebben? Wat voor tegenmacht valt er te bieden als die macht buitensporig wordt?
“Het Pentagon werd danig in verlegenheid gebracht toen Musk de middelen bleek te bezitten om het Oekraïense leger te voorzien van internet”, vertelt Tinneke Beeckman, filosoof en columnist. “Aanvankelijk stelde Musk zijn Starlink-satellieten gratis ter beschikking, maar hij begreep zelf blijkbaar ook dat hij daardoor te veel macht kreeg. Daarom sloot hij afgelopen zomer een formeel defensiecontract met het Pentagon. Maar het feit dat Musk vrijwillig afstand kan doen van zijn macht, bewijst al hoe groot die macht is.”
“Het is in zekere zin ontluisterend als de militaire technologie in een oorlogssituatie tweede viool speelt ten opzichte van de civiele technologie,” beaamt Gerben Bakker, filosoof en analist bij het The Hague Centre for Strategic Studies. “Iets vergelijkbaars zie je bij de politie, die afhankelijk is geworden van samenwerking met YouTube en Facebook voor de opsporingstaak. Strikt genomen is zulke afhankelijkheid onwenselijk, want het geweldsmonopolie van handhaving en defensie hoort bij de staat te liggen.
“Maar wat is de andere kant van de zaak? Geen enkele Amerikaanse of Europese macht bezit zo’n robuust satellietsysteem als Starlink, en Starlink is dan ook onmisbaar voor de Oekraïense oriëntatie en commandolijnen. Moet je een gegeven paard dan in de bek kijken?
“Musks werkwijze is een typisch voorbeeld van wat tech-denker Evgeny Morozov ‘solutionisme’ noemt, een oplossingsgerichte aanpak in tijden van technologische versnelling. Dat kan je veroordelen als amoreel, maar we zijn er wél vaak praktisch van afhankelijk. Zonder de elektrische Tesla’s van Musk zou er niet zoveel vaart in de duurzame mobiliteitstransitie zijn gekomen. Je kan de inzet van Starlink ethisch veroordelen, maar hoe was de oorlog verlopen als het níet had bestaan?”
Beeckman: “Dat kan zo zijn, maar de kern van het probleem is nu juist dat de afhankelijkheid van ‘solutionisten’ als Musk inherent antidemocratisch is. Doordat technologische kennis zo belangrijk is geworden kan een apolitieke persoonlijkheid, die de communicatieve gaven ontbeert om democratisch gekozen te worden, tóch in staat zijn om over het lot van miljoenen te beschikken.
“In zekere zin zit dat antidemocratische element in de haarvaten van Silicon Valley, waarvan Musk een product is. Hij voldoet aan het ideaaltype van filosoof Ayn Rand, wiens romans vaak als inspiratiebron worden genoemd door ondernemers uit Silicon Valley. Musk stileert zichzelf als het scheppende genie, de avontuurlijke ingenieur die risico’s durft te nemen, in schril contrast met de grauwe massa. Op basis van die eigenschappen krijgt Musk net als Rands romanhelden Howard Roark en John Galt een moreel gelijk toegedicht.
“Dat morele gelijk staat haaks op het democratische ideaal, maar toch blijven we er collectief door betoverd. In een interview beschreef Walter Isaacson zijn onderwerp als een soort Jekyll en Hyde: Musk heeft een inspiration mode, dan is hij op en top de briljante ingenieur, maar ook een demon mode, die hem roekeloos en destructief maakt. Isaacson waarschuwt voor de Hyde-figuur, die Musk ongeschikt maakt om macht te dragen, maar er klinkt nog steeds bewondering door voor de geniale Jekyll-figuur.”
Volgens Beeckman brengen mensen in machtsposities altijd hun persoonlijke beperkingen met zich mee, daarom moet je politieke tegenmacht bieden. “Elon Musk is niet zomaar uit de lucht komen vallen. Zijn buitensporige macht kon ontstaan als gevolg van de Reagan-revolutie in de jaren tachtig. Destijds was het, paradoxaal genoeg, een politieke keuze om de politiek uit te schakelen. Bedrijven – de tech-sector voorop – kregen meer macht ten koste van overheden.
“In dat neoliberale systeem werden de rijken steeds rijker en overheden steeds armer, omdat ze belastinginkomsten op bedrijfswinsten misliepen. Elon Musk hoefde met zijn bedrijven maar 3 procent van de internet- en communicatiemarkt te veroveren en hij beschikte al over een ruimer budget dan de Nasa. Geen wonder dat ook het leger op een gegeven moment bij Musk moet aankloppen.
“Op die manier krijg je een systeem waarin enkel exorbitant rijke individuen politieke vrijheid genieten. In zijn ideaal van de vrije republiek waarschuwt Machiavelli er al voor dat er een gezonde balans moet zijn tussen volk en elite, want als de elite te veel van de politieke ruimte voor zichzelf opeist is het volk per definitie onvrij.”
Bakker: “Het probleem is vooral dat Musk met zijn satellieten een technologie heeft gecreëerd die boven het proces van morele en politieke beraadslaging zweeft, waardoor de richtinggevende macht niet langer bij de politiek ligt. De Oekraïners wordt zelfbeschikking ontzegd als Musk die satellieten in- of uitschakelt, maar de mogelijkheid van de technologie ligt ook niet bij hen. Geen enkel individu heeft het laatste woord in de applicatiemogelijkheden van een nieuwe technologie, ook Musk zelf niet. Hij wilde Starlink gebruiken om games te verspreiden, oorlog voeren was niet het beoogde verdienmodel.
“Politieke regulering van technologie is broodnodig, en de Europese Commissie is daar ook tamelijk voortvarend in. Helaas zijn we in Europa vooral geneigd om de seinen op rood zetten voor technologische innovaties, en dat zet geen zoden aan de dijk, want de technologie uit Silicon Valley is onbegrensd en dringt dus toch altijd binnen. In plaats van alleen verbieden moet Europa zelf meer initiatief ontplooien: grootschalig investeren in eigen, Europese technologie, die wordt ontworpen langs ethische lijnen en die onderwerp blijft van politiek debat. Ook Nederland moet groter denken dan alleen hier en daar een potje vrijmaken voor innovatie.
“Alleen als Europa zich assertief opstelt kan het ethische invloed houden in een geopolitiek verzuilde wereld, waar Amerika, China en Rusland allemaal hun eigen belangen najagen. En daar toom je dan ook de macht van figuren als Elon Musk mee in.”
Ayn Rand in Silicon Valley
De Russisch-Amerikaanse filosoof Ayn Rand (1905 – 1982) gruwde van politiek, omdat het per definitie gebruikt wordt als middel om macht uit te oefenen over anderen. Volgens Rands filosofie van het objectivisme gaat het individu bij elke beslissing uit van strikt rationeel eigenbelang. Alleen onder een zo klein mogelijke overheid en een vorm van ‘laissez-faire’-kapitalisme kan dat individu zich in vrijheid ontplooien.
Om haar ideeën te populariseren schreef Rand romans, zoals The Fountainhead en Atlas Shrugged. Howard Roark, de held uit The Fountainhead, is een geniale architect die elk compromis weigert. Op een gegeven moment blaast hij een door hemzelf ontworpen nieuwbouwwijk op, omdat ambtenaren en lobbyisten aan zijn bouwplannen hebben gemorreld.
De romans van Rand raakten een snaar bij tal van Amerikaanse politici en zakenlieden. Met name tech-ondernemers uit Silicon Valley, zoals Steve Jobs en Elon Musks Paypal-partner Peter Thiel, noemden Rand een belangrijke inspiratiebron.