Hoe autonoom kun je als burger zijn?

Eerder gepubliceerd op 12 april in Trouw:

Soevereine burgers willen af van elk staatsgezag. Hoe ver kan je burgerlijke autonomie oprekken? Twee filosofen laten hun licht schijnen op de kwestie.

AIVD, politie en Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid sloegen dinsdag alarm met een analyse van Nederlandse burgers die zichzelf ‘autonoom’ of ‘soeverein’ verklaren. Tienduizenden soevereinen willen zich losmaken van elke vorm van staatsgezag. Ze weigeren soms zelfs om nog langer belastingen, verplichte ziektekostenverzekering en huur of hypotheek te betalen.

Er zijn schrijnende gevallen bekend van soevereinen die diep in de schulden raken en soms zelfs gevangenisstraf moeten uitzitten. De AIVD waarschuwt ook dat het aantal geweldsincidenten rond de beweging toeneemt, en dat enkele tientallen tot honderd soevereinen zich voorbereiden op een mogelijk gewelddadig treffen met de staat.
Hoeveel autonomie geniet je als burger eigenlijk?

“Binnen het liberalisme is burgerlijke autonomie een uitgesproken positieve waarde”, stelt Gerben Bakker, filosoof en analist bij het The Hague Centre for Strategic Studies. “Het sociaal contract van onze samenleving is gebaseerd op de zelfbeschikking om je eigen afwegingen te kunnen maken. Een deel van die zelfbeschikking sta je af aan de staat, in ruil voor bescherming. Soevereinen willen deze autonomie heruitvinden, door waarden die zijn aangeleerd in de vrije liberale samenleving als het ware op te rekken.

“Als filosoof kan ik me voorstellen dat je je weleens afvraagt: waaróm ben ik staatsburger, waaróm moet ik me op basis van geboorte binnen bepaalde landsgrenzen conformeren aan structuren waar ik nooit actief voor heb gekozen? Ergens is het gezond om zulke vragen te stellen, en waakzaam te blijven voor te veel staatsinmenging.

“Toch gaapt er een kloof tussen bijvoorbeeld libertariërs, die op basis van politiek-filosofische argumenten een zo klein mogelijke overheid bepleiten, en de merkwaardige kronkels van de soevereinen. Veel soevereinen geloven bijvoorbeeld dat de Nederlandse staat een BV is, opgericht door een kwaadaardige elite, en dat je het geld van een staatsfonds kunt terugeisen dat stiekem in jouw naam wordt beheerd. Soevereinen nemen ook het wettelijke instrument van het burgerarrest letterlijk, ze menen het recht te hebben om ambtenaren in functie te arresteren.”

“Daarmee wagen soevereinen zich aan een vorm van autonomie die het staatsgezag niet langer kan erkennen,” beaamt politiek filosoof Ivana Ivkovic. “Hetzelfde geldt voor hun weigering om belasting te betalen. Vergelijk het met de Amerikaanse filosoof Henry David Thoreau, die in 1846 weigerde belasting te betalen. Niet omdat hij daar principieel op tegen was, Thoreau deed dat uit protest tegen de illegale oorlog die de VS in Mexico voerde. Als het voor de staat aannemelijk is dat je alle andere middelen van gewetensvol protest hebt uitgeput, en dat je het gezag van de staat verder erkent en sancties accepteert, kan autonomie zodanig worden opgerekt dat er ruimte ontstaat voor burgerlijke ongehoorzaamheid.

“Wat soevereinen doen past daar niet in. Veel van de staatsvijandige complottheorieën waar soevereinen zich op baseren komen uit de koker van extreemrechts, iets wat in de analyse van de AIVD overigens niet expliciet benoemd wordt. Verrassend genoeg bedienen soevereinen zich ook van een neoliberale logica: ze zien de overheid als bedrijf en willen het contract opzeggen, zoals je een contract met een energieleverancier opzegt.

“Dat komt niet uit de lucht vallen, want tijdens veertig jaar neoliberalisme is de relatie tussen burger en overheid steeds meer een relatie tussen bedrijf en consument geworden. Als burger-consument leggen soevereinen een selectieve opvatting van rechten en plichten aan de dag, waarbij ze maximale vrijheid voor zichzelf claimen maar wél hun vuilnis dumpen in de gemeentelijke container.”

Bakker: “Deels is die dubbele standaard te verklaren uit opportunisme. Het is aantrekkelijk om te geloven dat je dankzij het burgerarrest gelijk staat aan de politie, of dat er een som geld voor jou klaarligt bij de BV Nederland. Dat zijn verleidelijke zaken voor mensen die misschien al een grote schuld hebben opgebouwd en de overheid a priori wantrouwen. Veel van deze mensen zijn bovendien vatbaar voor online goeroes die de betekenis van het begrip ‘autonomie’ verdraaien.

“Dat begrip is in filosofische zin gemunt door Verlichtingsdenker Kant, en betekent letterlijk ‘zelf-wetgeving’. Je ontwerpt als individu zelf je morele leefregels, en daarmee heb je de plicht om te handelen naar de morele wetten die je zegt hoog te houden. In politieke zin betekent dit volgens Hannah Arendt dat je voortdurend meerdere perspectieven afweegt om je politieke koers te ontwikkelen. Autonomie is dus niet hetzelfde als absolute zelfbeschikking, het moet altijd gepaard gaan met een plicht om zo pluriform mogelijk te denken.

“Soevereinen hebben echter een verkokerd wereldbeeld en interpreteren autonomie op grond van allerlei esoterische kronkels wél als absolute zelfbeschikking. Sommige kronkels rijmen met filosofische uitspraken, zoals die van Rousseau: ‘De mens is vrij geboren, en overal is hij in ketenen.’ Maar vervolgens rukken soevereinen wetteksten uit hun verband die dan weer wél van toepassing zouden zijn op hun situatie, net zo lang tot er geen touw meer aan vast is te knopen.”

Ivkovic: “In de filosofie wordt vaak onderscheid gemaakt tussen een natuurlijke persoon en een staatsburger. Volgens de liberale denker John Locke hebben individuen ook in een natuurtoestand, als er geen staat zou bestaan, recht op leven, vrijheid en eigendom. Niet omdat de staat dat bepaalt dus, maar omdat we als natuurlijke persoon die rechten inherent hébben. Als je iemand berooft, wordt er iets fundamenteels bij die persoon geschonden, en zo’n onrecht gaat dieper dan het wetboek.

“Wat de soevereinen zeggen lijkt verwant aan deze filosofie, totdat je gaat inzoomen. Soevereinen willen namelijk niet per se erkend worden als natuurlijk persoon, ze hebben het over de ‘natuurlijke burger’. Zodra je een paspoort of bsn krijgt, word je tot ‘kunstmatige burger’ gemaakt, en ben je volgens de soevereinen in een contract geluisd waarmee de overheid je tot zaken mag verplichten. Maar zo’n letterlijk contract bestaat helemaal niet, en ‘natuurlijk burgerschap’ is net zo’n onmogelijkheid als ‘koud vuur’.”

Bakker: “Je kunt je zelfs afvragen of autonomie wel bestáát zonder rechtsstatelijke structuren. De soevereinen willen hun opgelegde rol als ‘kunstmatig burger’ afschudden en autonoom worden, maar in zekere zin kun je alleen autonoom zijn binnen de context van het recht. We worden pas een autonoom individu als het recht ons die rol toekent, en vervolgens garandeert het recht die autonomie via de wet.”

Ivkovic: “Dat is Kants lezing van autonomie. Kant beschouwt de wet als grote gelijkmaker: je geeft je vrijheid als natuurlijk persoon op, en in ruil daarvoor ontvang je burgerlijke autonomie. In de politieke filosofie wordt Kants zelfwetgeving niet zozeer vertaald naar het individu, maar naar het collectief – het autonome volk dat zichzelf de wet voorschrijft. De overheid is daarmee dus geen vreemd gezag dat zich aan ons opdringt, zoals de soevereinen het voorstellen. Het is óns gezag.”

Locke’s natuurtoestand

Hoe legitimeert staatsmacht zich? Om die vraag te beantwoorden stelde de Britse filosoof John Locke (1632 – 1704) zich in zijn sleutelwerk Two Treatises of Government (1690) een natuurtoestand voor van vrije individuen die nog niet onder staatsmacht vallen. Volgens Locke worden deze mensen pas staatsburgers als ze zich uit vrije wil organiseren tot een politieke gemeenschap, en daarmee een staat in het leven roepen.

In de natuurtoestand zijn mensen nog niet zo slecht af, meende Locke, hoewel het gevaar van eigenrichting en geweld op de loer ligt. Daarom heeft het uiteindelijk voordelen om wel voor de politieke gemeenschap te kiezen. Binnen een staatsbestel zijn leven, vrijheid en eigendom namelijk beter beschermd – zolang de gezagsdragers betrouwbaar zijn natuurlijk.

In het Filosofisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf.  Lees hier eerdere afleveringen terug