Eerder gepubliceerd op 11 april in Trouw:
Klimaatactivist Al Gore zei in Trouw hoopvol te blijven. Sceptici verwijten hem dat hij ‘hoopium’ biedt, valse hoop, opium voor het volk. Twee filosofen ontwarren de verschillen tussen die termen.
Klimaatactivist en voormalig Amerikaans vicepresident Al Gore blijft hoopvol. De duurzame revolutie is onstuitbaar en onomkeerbaar, stelde hij in Trouw. Trumps ontmanteling van klimaatbeleid is een remmende factor, maar op de langere termijn blijven bedrijven niet in fossiele energie investeren, meent Gore. Grote technologische veranderingen trekken zich nu eenmaal weinig aan van de politieke waan van de dag.
Sceptici verwijten Gore dat hij ‘hoopium’ biedt: valse hoop, opium voor het volk. Wat heb je aan hoop in tijden van klimaatcrisis, en hoe onderscheid je ‘hoop’ van ‘hoopium’?
“In 2024 werd voor het eerst meer dan de helft van alle stroom in Nederland duurzaam opgewekt,” verklaart Bas Haring, filosoof en bijzonder hoogleraar publiek begrip van de wetenschap aan de Universiteit Leiden. “Hoopgevende data, zou je zeggen. Maar op het totale energieverbruik van Nederland stelt het weinig voor. Elektriciteit is slechts één zevende van al het energieverbruik in Nederland. De resterende zes zevende, zo’n 80 procent, is nog altijd gebaseerd op olie en gas.”
“De Tsjechisch-Canadese wetenschapper Vaclav Smil zette de cijfers op een rijtje. Een heel groot deel van de wereldwijde energiebehoefte wordt opgeslokt door de productie van beton, staal, plastic en kunstmest. Ik verwacht niet dat we ons als mensheid snel van die zaken kunnen losmaken, en je kunt ze niet produceren zonder olie en gas te gebruiken. De energietransitie is een feit, maar hij duurt lang en in de tussentijd zullen we nog heel veel CO₂ in de atmosfeer pompen.”
“Kijk ook naar supermarkten, die steeds meer vleesvervangers aanbieden,” observeert filosoof en schrijver Désanne van Brederode. “Dat kun je als hoopvol beschouwen. Tegelijkertijd consumeren we meer vlees dan ooit. Duurzame consumptiepatronen worden aangemoedigd om mensen gerust te stellen, maar op grote schaal verandert er niets. Daar kan ik weleens de hoop door verliezen.”
Haring: “Deze feiten stemmen mij ook verre van hoopvol. We stevenen onherroepelijk af op een zeer ernstige opwarming van de aarde. Als de CO₂-concentratie in de lucht toeneemt wordt het 3 of 4 graden warmer, en met dat temperatuurverschil krijg je een compleet andere aardbol.”
Van Brederode: “De enige manier om het tij te keren is wereldwijd inzetten op maatregelen die grote bedrijven beteugelen en een andere levensstijl opleggen, maar daar durft geen politicus zijn vingers aan te branden. Integendeel zelfs. En zonder breed draagvlak kán verduurzaming helemaal niet.”
“Als collectief laten we ons voortdurend afleiden. Donald Trump snapt dat beter dan wie ook. Door het razendsnelle tempo waarin hij zijn decreten tekent voorkomt hij dat mensen zich engageren. Je kunt je wel engageren met het verhaal van Trumps bezuiniging op klimaatwetenschap, maar morgen zijn er weer tien andere besluiten die net zo hard om aandacht schreeuwen. Omdat je voortdurend achter de feiten aanholt ontstaat er een soort collectieve Alzheimer, en dat maakt het moeilijk om nog hoop te praktiseren.”
Haring: “De feiten mogen dan weinig aanknopingspunten bieden voor hoop, toch ben ik hoopvol als het gaat om de betekenisgeving van die feiten. In de overgangsfase van de huidige naar de toekomstige wereld zullen er ongetwijfeld nare dingen gebeuren.”
“We zullen bijvoorbeeld moeten nadenken over een scenario waarin Nederland onbewoonbaar wordt door zeespiegelstijging. Maar als we slim anticiperen en aanpassen, zal het nog steeds prima toeven zijn op aarde. Onlangs las ik dat Portugese wijnboeren alvast land kopen in de Pyreneeën, hoog en droog – van dat soort flexibiliteit zullen we het in de toekomst moeten hebben. Dan is er reden tot hoop.”
Van Brederode: “Volgens mij heeft hoop te maken met engagement. Hoop koester je voor anderen, voor de wereld, of voor een toekomst die je zelf niet meer zal meemaken.”
“Martin Luther King en Dietrich Bonhoeffer leefden vanuit hoop, maar maakten zelf niet meer mee hoe de tijden veranderden. Vanwege dat onbaatzuchtige karakter past hoop niet zo best in de huidige tijdgeest, waarin individuen zich vooral lijken te bekommeren om hun eigen nabije toekomst – na mij de zondvloed.
“Van de drie goddelijke deugden geloof, hoop en liefde vond Paulus de liefde het belangrijkste. Zonder de andere twee te willen devalueren ben ik zelf geneigd om in dit tijdsgewricht de kunst van het hopen voorop te stellen. Geloof en liefde zijn allebei relationeel: je gelooft in iets, en ook liefhebben is op iets of iemand anders gericht.
“Hoop is persoonlijker en intiemer, en het is altijd op een bepaalde manier oningevuld. Het vergt actief onderhoud om hoop zo oningevuld te laten en het gevoel van onmacht levend te houden waaruit hoop voortkomt. Als je zegt dat je op een duurzame wereld hoopt, dan kun je je daar nooit helemaal een voorstelling van maken, want zodra je dat doet is er sprake van een concrete wens of ambitie, waarbij je je gaat inspannen om bijvoorbeeld CO₂-emissiecijfers te laten dalen. En dan vervliegt de hoop.”
Haring: “Ik formuleer hoop heel exact: als er een kans bestaat op een goede uitkomst die niet 100 procent is maar ook niet 0 procent, dan kun je op die goede uitkomst hopen, zoals je ook kunt hopen dat je met een dobbelsteen zes gooit in plaats van één. Er zijn genoeg redenen om ons zorgen te maken en dan is het begrijpelijk als mensen hopen op de prettigste toekomstscenario’s.”
“Ik vergelijk de mensheid in tijden van klimaatverandering weleens met een patiënt die de diagnose hiv krijgt: ontkennen dat je ziek bent is onverstandig, net zoals klimaatontkenning onverstandig is. Een geneesmiddel is er niet, zoals je de klimaatcrisis ook niet met één magische technologie kunt bezweren. Maar hiv hoeft ook niet per se fataal te zijn, dus je kunt op zoek gaan naar manieren om met die ellendige ziekte toch een goed leven te leiden. Ook klimaatverandering betekent niet automatisch hel en verdoemenis.
“En stel dat de patiënt nog een jaar te leven heeft, wat gebeurt er dan? In mijn directe omgeving zag ik dat stervende mensen niet in paniek raakten of irrationele laatste wensen hadden. Ze kregen eerder een soort wijze berusting over zich. Ze gingen stilstaan bij de dingen die er werkelijk toe deden in het leven en maakten het beste van de tijd die hen nog restte. Ook bij klimaatverandering lijkt me dat geen verkeerde levenshouding.”
Van Brederode: “Hoop is momenteel een populair thema onder Westerse denkers: hoop als de kracht die voorkomt dat je lethargisch wordt in een wereld geteisterd door crises. Ik moet dan weleens denken aan een Jemenitische vriend die in een azc zit, gevlucht voor de oorlog. Hij hoopt dat zijn vrouw en kinderen naar Nederland mogen komen en hoopt op een toekomst, maar het wachten is uitzichtloos. Naast hoop kent hij ook de diepten van wanhoop.
“Zulke ervaringen zijn van een totaal ander kaliber dan de mijne. Ik vermoed dat het levend houden van hoop, hoe vaag ook, dan een dagtaak en een soort morele plicht wordt – en dus iets heel anders dan het soort hopen waarbij je kunt terugvallen op mooie inspirerende teksten en de levensverhalen van grote namen die ooit de hoop belichaamden, als een soort feel good-ervaring.
“Een Syrische toneelschrijver zei: ‘Wij zijn veroordeeld tot hoop.’ Als je het zo formuleert, is hoop zeker niet zacht en rooskleurig.
“Hoop is een kunstvorm, waarbij je aanvaardt dat je hoop soms met de mond belijdt, terwijl je ondertussen wanhoop voelt. Hoop is iets eenzaams, dat je niet kunt uitbesteden. Het is iets existentieels wat je zélf moet doen, en ook steeds zelf weer moet ‘redden’, op het absurde af, als alle feiten je hoop logenstraffen.”
In het Filosofisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Lees hier eerdere afleveringen terug