Eerder gepubliceerd op 1 november 2024 in Trouw:
Na de val van de Muur in 1989 leek de democratie definitief gewonnen te hebben van autoritaire regimes, maar nu is de democratie toch weer op haar retour. Wat, denken filosofen, is de vanzelfsprekendheid van de democratiegeschiedenis?
Dinsdag gaan de Amerikanen naar de stembus. Wereldwijd huiveren liberaal-democraten voor een tweede overwinning van Donald Trump, die in 2020 de verkiezingsuitslag ongedaan wilde maken. Ook de groeiende mondiale invloed van de Brics-landen – het politiek-economische blok dat wordt gedomineerd door Rusland en China – zorgt voor een doemstemming.
Na de ineenstorting van het communisme, eind vorige eeuw, overheerste in het Westen juist optimisme. De liberale democratie leek als het ultieme politieke systeem te zijn overgebleven, het einde van de geschiedenis was aangebroken. Democratieën schoten als paddenstoelen uit de grond, ook in het voormalig communistische Oost-Europa.
Anno 2024 gaat de beweging echter de andere kant op, blijkt uit de Democratie-index van The Economist. Minder dan 8 procent van de wereldbevolking leeft nog in een volwaardige democratie, bijna 40 procent zucht onder autocratische regimes.
Is de vanzelfsprekendheid van de democratie verleden tijd, en wat betekent dat?
“Westerse democratieën zijn vatbaarder voor destabilisatie dan dertig jaar geleden het geval was”, stelt Gerben Bakker, filosoof en analist bij het The Hague Centre for Strategic Studies. “Dat creëert speelruimte voor alternatieve regimes. Gedurende de Koude Oorlog hadden we een halve eeuw lang een bipolaire wereldorde: de liberaaldemocratische Verenigde Staten tegenover de communistische Sovjet-Unie. Na de val van de Muur in 1989 kwam er een unipolaire orde, met Amerika als enige supermacht. Nu zien we een multipolaire wereldorde opkomen met meerdere machtscentra. Binnen die orde presenteren autocratieën zich als een stabiel, efficiënt en slagvaardig alternatief voor de liberale democratie.
“Je moet dat gouden democratische moment van vlak na de val van de Muur overigens niet te veel idealiseren. De Pax Americana en de export van het Amerikaanse democratische model waren altijd al sterk verweven met oliepolitiek en wapenhandel – zie bijvoorbeeld de invasie van Irak in 2003. Veel landen in het mondiale zuiden hebben die liberaal-democratische bloeiperiode als een vorm van neokolonialisme ervaren. Juist die teleurstelling zorgt er nu voor dat landen in het mondiale zuiden toenadering zoeken tot Brics.”
“In Oost-Europese landen speelt een ander soort desillusie”, vult politiek filosoof Ivana Ivkovic aan. “Na de val van de Muur werd Oost-Europa vaak gezien als het zwakke neefje dat hulp nodig had om mee te komen met de rest van de Europese familie. Inmiddels beschouwen we Hongarije en Servië niet langer als landen met een achterstand, maar vrezen we juist dat ze als antidemocratische trendsetters een voorland zijn van West-Europa.
“Niet dat deze Oost-Europese landen volledige autocratieën zijn geworden – zo simpel is het niet. Er ontwikkelden zich daar hybride vormen van democratie en autocratie die vooralsnog lastig te duiden zijn. Wat deze regimes vooral gemeen hebben is dat het oligarchieën zijn, ze staan ten dienste van de zelfverrijking van een kleine, bevoorrechte groep mensen.”
Bakker: “Democratieën kunnen ook verzanden in een zogenaamde anocratie, een regeringssituatie waarbij de plek van de macht ambigue is geworden en de kans op gewapend conflict groot is. Trump wist de gepolariseerde VS verder uit elkaar te drijven, en tegelijkertijd holde hij de controlemechanismen van de rechtsstaat uit door de benoeming van hoge rechters te manipuleren en verkiezingsuitslagen te ontkennen. Het is mogelijk dat de Capitoolbestorming van 2021 geen uitzondering was en dat de spanningen aanhouden in de VS, of Trump nu wint of verliest. Een totale burgeroorlog ligt misschien niet voor de hand, maar een langdurige instabiliteit vergelijkbaar met de Troubles in Noord-Ierland is wel denkbaar.
“Net zoals in Noord-Ierland gaat het dan niet om een botsing tussen politieke ideologieën, maar om identitaire ideologieën die lijnrecht tegenover elkaar staan – blauwe progressieven versus rode conservatieven. Dat is in wezen antidemocratisch. Mensen eisen privileges op voor hun eigen groep, maar in een liberale democratie met zijn pluralistische grondslag worden juist allerlei verschillende groepen gelijk vertegenwoordigd.
“Als je naar de democratiemonitor van The Economist kijkt doet Nederland het op papier nog best aardig, maar ook hier is een anocratie niet ondenkbaar. Hier borrelen dezelfde ongenoegens als in het Verenigd Koninkrijk, waar onlangs de vlam in de pan sloeg met de Southport-rellen. Je ziet in Nederland dezelfde verrechtsing in de politiek, dezelfde anti-immigratiesentimenten die door online en offline extremisten worden uitgebuit en aangejaagd. 15 procent van de Nederlanders gelooft in de omvolkingstheorie en een groeiend aantal Nederlanders is bereid om geweld te gebruiken, zoals de soevereinen van de Common Law-beweging.”
Ivkovic: “De marxistische Italiaanse filosoof Antonio Gramsci noemde periodes waarin de oude machtsstructuren in een impasse verkeren – zoals nu met het liberaaldemocratische model het geval is – een interregnum. ‘De oude wereld sterft en de nieuwe wereld worstelt om geboren te worden; nu is de tijd van de monsters’, schreef hij. Tijdens zo’n impasse krijg je continue strijd, de ene valse verlossersfiguur volgt de andere op. Volgens Gramsci is het zaak om een nieuwe orde te scheppen die rechtvaardiger is dan de oude.
“In een tijd van voortdurend conflict groeit echter vaak het verlangen naar een sterk absoluut gezag dat de strijdende partijen tot de orde roept. De 17e-eeuwse Engelse filosoof Thomas Hobbes karakteriseerde dat gezag als de Leviathan, de soevereine heerser die door het sociaal contract in het leven wordt geroepen en het volk bescherming biedt in ruil voor gehoorzaamheid. Hobbes had de anocratie aan den lijve ondervonden, want tijdens zijn leven volgden de burgeroorlogen elkaar op in Engeland. Begrijpelijkerwijs zocht hij naar manieren om die gruwelijke ‘natuurstaat’ te bezweren.
“Het is niet ondenkbaar dat Brics zich als Leviathan op het wereldtoneel ontpopt, nu het vanzelfsprekende overwicht van Amerika geschiedenis lijkt te zijn. China timmert met de Zijderoutes hard aan de weg om zijn economische macht en invloedssfeer uit te breiden, vergelijkbaar met hoe eerder de Pax Americana werkte. In theorie kan dat voor vrede zorgen, maar groot nadeel van die Hobbesiaanse macht is natuurlijk wel dat ze per definitie ondemocratisch is.”
Bakker: “Volgens onderzoek zijn democratieën uiteindelijk stabieler en duurzamer dan autocratieën, en ze zijn ook beter in het genereren van handel en welvaart. Toch is er steeds meer maatschappelijk ongenoegen in Westerse democratieën. Burgers ervaren dat de democratie niet meer voor hen ‘levert’. Theoretisch is de parlementaire democratie een afspiegeling van de wensen van het volk, maar de praktijk is nu eenmaal weerbarstiger. Rijke lobbygroepen hebben buitensporig veel invloed op de besluitvorming, en het is inherent aan de liberale democratie dat nijpende beslissingen over bijvoorbeeld asielmigratie botsen op de principes van de democratische rechtstaat. Daardoor is democratisch bestuur vaak weinig slagvaardig, en dat zorgt voor frustratie bij burgers. Ook is het in Nederland belabberd gesteld met de burgerparticipatie, de meeste adviezen van de Staatscommissie-Remkes zijn bijvoorbeeld nog niet gerealiseerd. Dat draagt eveneens bij aan het afbrokkelende geloof in democratie.”
Ivkovic: “Toch zijn we nog niet gedoemd tot een autocratische toekomst. Ik zie ook hoopvolle trends richting kleine en lokale initiatieven, de grassroots: democratische deelgemeenschappen die zich inzetten voor de leefbaarheid van een stad bijvoorbeeld, of idealistische stromingen als de klimaatbeweging.
“De crisis van de democratie is immers ook een kans om de democratie radicaal te herzien. Je kan extreemrechtse boemannen de schuld geven van de verzwakking van het liberaal-democratische model, maar we zullen ook moeten erkennen dat het systeem zélf onrechtvaardigheid en ongelijkheid in stand houdt, door de vanzelfsprekende koppeling aan een vrijemarkteconomie. Als je het klimaatprobleem écht wil aanpakken zal je bijvoorbeeld kritisch naar het marktkapitalisme moeten kijken, want met alleen kleine correcties op productie en consumptie ga je de CO2-uitstoot niet terugdringen.
“Er moet dus een nieuw model komen, en het is aan burgers om te bepalen of dat nieuwe model democratisch wordt. Dáár ligt de grote uitdaging.”
In het Filosofisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Lees hier eerdere afleveringen terug