Eerder gepubliceerd op 25 augustus in Trouw:
Ik ben psychopaat, schrijft de Amerikaanse neurobioloog James Fallon, en daarom snap ik essentiële filosofische problemen niet. Kunnen mensen een biologische handicap hebben bij het begrijpen van filosofie?
Maurice van Turnhout
Populair-wetenschappelijke boeken over psychopaten zijn niet aan te slepen. Van titels als ‘Help! Mijn baas is gestoord’ tot werken waarin wordt benadrukt dat psychopathie gunstig is voor een carrière op Wall Street. Dit voorjaar werd daar de Nederlandse vertaling van James Fallons boek ‘De psychopaat in mij’ aan toegevoegd. Het verschil met eerdere lectuur is dat Fallons boek door een zelfverklaarde psychopaat is geschreven.
Neurobioloog Fallon kreeg in 2005 een hersenscan van zichzelf onder ogen. Die leek verdacht veel op scans van door hem onderzochte psychopaten. Maar hoe kun je nu psychopaat zijn en toch nooit een strafbaar feit hebben gepleegd? Naar eigen zeggen heeft Fallon zijn genetische aanleg voor psychopathie overstegen door een liefdevolle opvoeding. Zo ontwikkelde hij zich tot een ‘prosociale’ psychopaat, die sociaal acceptabele uitlaatkleppen zoekt voor zijn psychopathie.
De ontdekking van zijn aanleg verklaarde voor Fallon een heleboel. Waarom vrienden en familie hem altijd onverantwoordelijk gedrag verweten, bijvoorbeeld. Maar ook waarom hij bepaalde filosofische vraagstukken niet kon doorgronden. Fallon schrijft: “Nu wil het geval dat ik in de veertig jaar van mijn academische leven over dualisme heb gelezen en er met anderen over heb gediscussieerd, maar dat ik al die tijd in wezen geen flauw idee heb gehad wat het probleem eigenlijk was.”
Het dualisme, de scheiding tussen lichaam en geest, is een van de centrale kwesties van de filosofie. Het onderwerp werd al besproken door Plato en Aristoteles, die de menselijke ziel als bron van intelligentie en wijsheid zagen. Aan de vooravond van de Verlichting werd het dualisme verder uitgewerkt door René Descartes. Volgens zijn beroemde model raken lichaam en geest elkaar in de pijnappelklier, een klier in de hersenen.
James Fallon kan van dit alles geen chocola maken. Hij schrijft: “In mijn ogen is ons brein een mechanische machine, zoals een auto, en zijn onze gedachten en gevoelens zoals de snelheid van die auto.”
Ook het bestaan van God of de vrije wil ging er bij Fallon nooit in; dat hoorde volgens hem nu eenmaal bij zijn positie als wetenschapper – wij zijn ons brein, punt uit. Maar was er misschien een meer basale oorzaak voor zijn overtuiging? “Het lijkt er inderdaad op dat onze biologische basis, de hardware van genen en neuronen, er voor zorgt dat hele groepen mensen de eenvoudigste filosofievraagstukken niet begrijpen,” laat Fallon per e-mail weten.
Een Indiase psychiater vergeleek Fallons geesteshouding ooit met die van een Boeddhist. “Ik doe aan liefdadigheid en tegelijkertijd leef ik in een emotioneel vlakke wereld, ook als ik met vrienden en naaste familie omga,” licht de neurobioloog toe. “Op zich is het dus een treffende vergelijking van die psychiater. Toch kan ik zelf niets met het Boeddhisme. De enige filosofie die voor mij persoonlijk hout snijdt is het libertarisme: een zakelijke, niet-emotionele politieke en economische filosofie.”
Inti Brazil, een cognitief psycholoog die psychopathie onderzoekt aan de Nijmeegse Radboud Universiteit, plaatst vraagtekens bij Fallons neiging om zijn filosofische overtuiging aan psychopathie toe te schrijven. “Fallon is een lastig geval,” zegt Brazil. “Op basis van één hersenscan – die van hemzelf – heeft hij een klein media-imperium opgebouwd. De psycholoog Adrian Raine heeft al eerder een scan van zijn eigen brein laten maken. Ook hij had meerdere indicators voor psychopathie, maar net als Fallon is hij geen gewelddadige delinquent. Met andere woorden: als je een brein hebt dat lijkt op het brein van een psychopaat, bén je nog geen psychopaat. Misschien wel iets wat daaraan gerelateerd is, maar waar nog geen naam voor bestaat.”
Wipwap
Psychopaat of geen psychopaat, Fallon staat niet alleen in het idee dat zijn onbegrip van het dualisme een biologische basis heeft. In zijn boek verwijst hij naar de paper ‘A scientific case for conceptual dualism’ van Anthony Jack, experimenteel psycholoog en neurofilosoof aan de Amerikaanse Case Western Reserve University. Jack schrijft dat ons brein twee vermogens bevat, die beiden incompleet zijn: het ene vermogen (het laterale hersencircuit) begrijpt de menselijke gedachtenwereld niet, terwijl het andere (het mediale circuit) niets snapt van de mechanische buitenwereld. Bij een gezond brein is er een constante spanning tussen deze twee vermogens. Jack vergelijkt de manier waarop ze tegen elkaar opbieden met een wipwap. Door deze ‘wipwap’ zijn we in staat om het onderscheid tussen mensen en levenloze objecten te zien, en dat verklaart volgens Jack het intuïtieve denken in een scheiding tussen lichaam en geest.
Bij psychopaten werkt het anders. Omdat bij hen het mediale hersencircuit (waar emoties worden gereguleerd) minder actief is, ontbreekt de spanning tussen de twee vermogens. En daarmee dus de dualistische kijk op de wereld. In een e-mail schrijft Jack: “Psychopaten zullen niet alleen moeite hebben met het dualisme, maar ook met Immanuel Kants idee van menselijke waardigheid, een concept dat ten grondslag ligt aan onze mensenrechten. De psychopaat kiest eerder een utilitair perspectief, waarbij het individu ondergeschikt wordt gemaakt aan het grotere goed.”
Utilitarisme, strookt dat niet met Fallons voorkeur voor het libertarisme? Dat ligt wat genuanceerder, waarschuwt Jack: “Op het eerste gezicht lijkt het libertarisme een filosofie waarin weinig ruimte is voor sociale rechtvaardigheid of zorg voor de ander. Een beetje dog eat dog. Maar volgens mij kan een libertarische overtuiging ook door andere factoren gemotiveerd worden, zoals geloof in persoonlijke vrijheid en verzet tegen paternalisme. En dat komt juist voort uit een sterke morele betrokkenheid.”
Dat psychopaten moeite hebben om moraliteit te begrijpen kan Inti Brazil beamen. Hij werkt met veroordeelde psychopaten aan gedragsverandering. Brazil: “Mensen die herhaaldelijk slachtoffers maken, hebben een gebrek aan empathie. Er is een onderscheid tussen affectieve empathie, waarbij je echt met iemand meevoelt, en cognitieve empathie. Dat is het vermogen om te weten wat de ander voelt, zonder het zelf te voelen. Je ziet vooral deze laatste vorm bij mensen met psychopathische trekken. Ze weten wel hoe het moet, maar ze voelen het zelf niet.”
Volgens Brazil komt Jack met oude wijn in nieuwe zakken. Brazil: “Jack schrijft ook over affectieve empathie, maar hij plakt er een ander label op. Hij noemt het de fenomenologische houding, een filosofische term. Zo wordt het een verhaal over filosofische overtuiging, terwijl het volgens mij te maken heeft met meer basale zaken. Met emoties.”
Handig
Hoe gezonder het brein, des te groter de spanning tussen de twee vermogens, des te beter het begrip van het dualisme, dat is de kern van Jacks hypothese. Maar door die spanning creëert ons brein een bewustzijnsprobleem, een kloof tussen hoe de mechaniek van ons lichaam werkt en hoe we die mechaniek zelf ervaren. Je kunt wel aanwijzen waar de waarneming van de kleur blauw in de hersenen ontstaat, maar daarmee is de ervaring van de kleur blauw nog niet in een formule gevat.
Kortom, dualisme is het probleem van gezonde mensen. En door de inrichting van ons brein is het volgens Anthony Jack een probleem dat zichzelf niet laat oplossen. Het is alsof je over je schaduw heen moet springen. Zouden mensen met een afwijkend brein daar wel toe in staat kunnen zijn?
Brazil: “Misschien hebben zulke mensen een voorkeur voor een van de twee polen van het dualisme. Toch denk ik niet dat ze het bewustzijnsprobleem kunnen oplossen, aangezien het probleem voor hen misschien niet bestaat. Anthony Jack beschrijft het heel zwart-wit, maar als hij gelijk heeft, is het eigenlijk heel handig om psychopaat te zijn. Veel van de complexe sociaal-emotionele remmingen die ons leven richting geven vallen dan weg. Je hoeft als individu geen rekening te houden met de gevoelens van andere mensen, je kunt de wereld om je heen gewoon negeren. Maar daar wordt de maatschappij natuurlijk niet beter van.”