Vandaag een Filmgesprek met filmmaker en cinefiel Fabian van Dongen. Zijn speelfilm Voorbijgangers won de Publieksprijs op het derde Eindhovens Film Festival. Samen keken we naar Martin Scorsese’s Taxi Driver (1976), het verhaal van lone wolf Travis Bickle (Robert De Niro) en diens pogingen om de keurige Betsy (Cybill Shepherd) te veroveren, een presidentskandidaat te vermoorden en kindhoertje Iris (Jodie Foster) te redden. Dit was onze nazit:
Maurice: Hoe vaak heb je Taxi Driver gezien?
Fabian: Een keer of dertig, denk ik.
Hoe komt het dat juist deze film zo’n aantrekkingskracht heeft?
De eerste keer dat ik hem zag was op de televisie, toen ik negentien was. Onverwachts werd ik diep geraakt. Ik herkende iets in Travis Bickle wat ik nog niet kon definiëren. Dat had te maken met zijn isolement, een bepaald soort eenzaamheid. Niet dat ik zelf eenzaam was, maar ik voelde me anders dan de rest.
Op de een of andere manier hoort Taxi Driver bij jongens van een ontvankelijke leeftijd. Ik ken geen vrouwen die weg zijn van de film.
Ik ook niet. Niet één. Het is een mannelijke film. Dan heb ik het niet over testosteron, maar juist over een soort mannelijke pijn. En die is toch anders dan wat vrouwen ervaren, voor zover ik dat kan beoordelen. Daar komt bij dat vrouwen in Taxi Driver niet zo positief worden uitgebeeld. Ook niet per se negatief, maar er zit geen personage in waar een vrouw zich aan kan optrekken.
Tijdens het kijken wees je op de scène in de pornobioscoop tussen Travis en het meisje achter de toonbank.
Voor mij is die scène heel relevant als je het over isolement hebt. Je ziet dat Travis het meisje wil benaderen. Hij wil haar niet eens echt versieren, maar hij wil meedoen in het leven zoals hij denkt dat het moet zijn. Dat lukt hem niet. Ze kijkt hem niet aan, en wij begrijpen als kijker ook waarom dat zo is, maar hij begrijpt dat niet. Ik werd toen erg geraakt door dat gevoel van mee willen doen, het niet kunnen bevatten als dat niet lukt, en het er dan maar bij laten zitten.
De film ging over jou.
Het was een confrontatie met mezelf, omdat ik zag welke kant mijn leven op zou kunnen gaan. Ik besefte dat ik die kant niet op wilde, dat ik het anders moest gaan doen. En dat gevoel werd tegelijkertijd door de film beantwoord, want door Taxi Driver heb ik ontdekt dat ik films wilde maken. Voor het eerst besefte ik dat een film door een regisseur wordt gemaakt. Daarom noem ik Taxi Driver altijd de belangrijkste en mooiste film van mijn leven. Er is geen andere film die hem overtreft, en dat zal ook nooit gebeuren.
Dat laat je niet toe!
Als je mensen naar hun favoriete film of hun favoriete liedje vraagt, dan antwoorden ze meestal dat het veranderlijk is. Vandaag dit, morgen dat. Bij mij is dat anders. Ik houd juist vast aan het verleden. De geschiedenis die ik met Taxi Driver heb, daar kan een nieuwe film nooit tegenop. Ik ben daar loyaal aan.
Hoe zie jij het einde van de film, nadat Travis de moorden heeft gepleegd?
We zitten in dezelfde sfeer als in het begin van de film, maar die sfeer is verraderlijk omdat we nu weten hoe het mis kan gaan. In die laatste fractie van een seconde dat Travis in zijn achteruitkijkspiegel kijkt, voel je zijn paranoia weer. Dat maakt het extra eng. Want waar houdt het dan op voor hem? Het verhaal heeft een cirkelbeweging gemaakt. Travis heeft geprobeerd een bepaalde betekenis te scheppen in zijn leven, en die blijkt tijdelijk te zijn.
Wat voor betekenis bedoel je?
Zijn missie als reddende engel. Travis wil Iris redden door zijn leven voor haar te geven, en uiteindelijk is zij terug bij haar ouders en gaat ze weer naar school. Scorsese had de film daar op een zuivere, positieve noot kunnen eindigen.
Zo zuiver is dat niet, Travis blijft een moordenaar. De pooier van Iris is dan misschien een slecht mens, maar dat geeft Travis niet het recht om hem te doden.
Dat klopt. In het begin ben je als kijker nog één op één met Travis. Hij wil goede dingen doen, maar hij ziet ook hoe corrupt en vies de wereld is, en dat veracht hij. Dat kunnen we begrijpen. Travis is op een bepaalde manier wereldvreemd, en als Vietnam-veteraan is hij ook getekend. Zonder dat hij het zelf doorheeft begint hij steeds meer af te wijken. Wij zien dat gebeuren en we gaan er met hem in mee, tot hij een kant op gaat die voor ons niet meer goed te praten is. Dat vind ik het scherpe aan de film.
Scorsese heeft een cameo in Taxi Driver, in jouw film Voorbijgangers heb je een min of meer vergelijkbare cameo. Dat is vast geen toeval.
Er is absoluut een link. Scorsese is in Taxi Driver een soort duiveltje, dat het idee van het pistool aankondigt. Het is de eerste keer dat Travis van de Magnum 44 hoort, en daarna besluit hij om pistolen te kopen. De cameo van Scorsese is dus de aanstichter van alles wat er daarna gebeurt. En de cameo die ik in Voorbijgangers speel is het personage dat de ontwikkeling van het personage Roos in gang zet. Door de klap die ik haar geef gebeurt er iets met haar. Een paar dagen voor de shoot was ik nog hard op zoek naar een acteur voor die rol. Ik wist al wel dat ik een cameo wilde doen en dat ik deze rol zelf kon spelen, maar ik wilde dat niet.
Waarom niet?
Omdat het toch redelijk gewelddadig is. Maar ik kon niemand voor die rol krijgen, niemand die voor mij klopte. Tot ik besefte dat het een veel mooiere rol was dan ik eerst dacht. Toen wist ik dat ik het zelf moest doen.
Toen zat dat geweld niet meer in de weg?
Nee, want ik zag nu dat er een andere kant aan zat. Dezelfde tweezijdigheid als bij Scorsese’s cameo in Taxi Driver.
Is het voor jou belangrijk dat je in jouw werk voeling houdt met wat er vooraf ging in de filmgeschiedenis?
Ik ben daar wel zo bewust mee bezig, dat ik bijvoorbeeld fragmenten uit de film noir Scarlet Street in mijn film stop. Ik grijp terug naar de bouwstenen van de cinema. Maar tegelijkertijd zit dat zo diep in mijn onderbewuste dat het anders ook wel zou gebeuren. Op een gegeven moment kan ik het onderscheid tussen bewuste en onderbewuste keuzes zelf niet meer zien. Dat is eigenlijk wel fijn.
Je wilt daar niet teveel op reflecteren?
Ik wil dat mijn films een eigen leven leiden. Soms zeggen mensen tegen mij dat ze me als een Nederlandse David Lynch zien. Dat vind ik op een bepaalde manier leuk, maar het is niet mijn bedoeling. Ik ben op zoek naar een eigen handschrift.
Wat ben je met je volgende film van plan?
Het wordt vrijwel zeker een film met één hoofdpersonage. Een misfit met goede bedoelingen, die niet helemaal doorheeft waarom hij telkens faalt. Wat me nu aantrekt is niet de zwaarte van Taxi Driver, maar de aandoenlijkheid van bijvoorbeeld Ed Wood.
Je bent milder aan het worden.
Misschien op dit moment wel. Ik kies niet welke film ik ga maken, de film kiest mij. Ik voel wat ik moet uiten, en daar verzin ik dan een vorm en een context bij. Ik zou het ook niet anders kunnen. Misschien maak ik nog wel ooit een film die niet uit mij komt en waar ik ook geen raakvlakken mee heb, zodat ik mezelf moet uitdagen om daar iets moois van te maken. Maar ik ben nu nog niet op het punt dat ik die stap wil of moet nemen.
Zou je ook films maken als er niemand naar kwam kijken?
Ja. Film maken is voor mij geen keus, ik moet dat gewoon doen. Zelfs als ik geen crew heb en ik het allemaal in mijn eentje moet doen, dan probeer ik het nog voor elkaar te krijgen. Dat is wie ik ben. Of in ieder geval, dat is wat ik gekozen heb om te doen zodat ik mezelf kan zijn.