MISSION: IMPOSSIBLE – DEAD RECKONING, PART I (regie: Christopher McQuarry).
‘Gegist bestek’, dat blijkt de Nederlandse vertaling te zijn van DEAD RECKONING, zo leerde ik van de ondertiteling. De term slaat op een schatting van de positie van een voer- of vaartuig aan de hand van vertrekpositie, koers en afgelegde afstand. Precies deze schatting wordt in de proloog van de zevende MISSION: IMPOSSIBLE-film verstoord bij een Russische nucleaire duikboot, de Sevastopol. Onder invloed van fantoomsignalen vernietigt de onderzeeër zichzelf met een torpedo. De signalen blijken afkomstig van The Entity, een door de CIA ontwikkelde ai die zelfbewust is geworden en overal ter wereld militaire en civiele computersystemen infiltreert, because it can.
Alle geheime diensten ter wereld jagen op een sleutel met de broncode van The Entity. Wie The Entity onder controle heeft, kan immers de wereld aan zich onderwerpen. Zoals CIA-directeur Eugene Kittridge (Henry Czerny) mijmert: je kan er een geheel nieuwe waarheid en werkelijkheid mee scheppen, de concepten van goed en kwaad mee naar je hand zetten, alle mensen op aarde mee controleren. Ethan Hunt (Tom Cruise) en zijn Impossible Mission Force (IMF) krijgen opdracht om de sleutel tot het superwapen op te sporen en het aan hun Amerikaanse broodheren over te dragen.
Kittridge, een terugkerend personage uit de allereerste, door Brian De Palma geregisseerde MISSION: IMPOSSIBLE-film (1996), vertegenwoordigt in DEAD RECKONING een Kissingeriaanse Realpolitik die sinds het begin van de Oekraïne-oorlog steeds vaker door geopolitieke analisten bepleit wordt. Hij vertolkt een Amerika dat geen morele schijn meer ophoudt over democratie, vrijheid en mensenrechten, een Amerika dat zonder retorische rechtvaardiging de eigen belangen najaagt.
‘Your days of fighting for the so-called greater good are over,’ pepert Kittridge zijn steragent Hunt in. ‘It’s not about that anymore. It never was. The next World War isn’t gonna be a Cold one. It’s gonna be a shooting war for the last remaining water and food supplies. It’s every great power for itself. You need to pick a side.’
Maar dat weigert Ethan Hunt. Hij is weliswaar bereid om de sleutel van The Entity op te sporen, maar alleen zodat hij The Entity kan vernietigen. Tactiek van de verschroeide aarde. Hunt staat namelijk niet aan de kant van Amerika, maar aan de kant van de Mensheid, met een hoofdletter. Enggeestige vaderlanderij en machiavellisme zijn hem vreemd. Net als de atoombom is The Entity geen wapen dat één mogendheid zou mogen bezitten, en daarom ziet de extreem principiële Hunt zich genoodzaakt om zijn meesters te trotseren en ze in bescherming te nemen tegen hun eigen calculerende machtswellust. Hij is een held die handelt volgens een strenge Kantiaanse plichtethiek, die zonder blikken of blozen voor wildvreemden zijn leven in de waagschaal legt, die geen compromissen sluit en boven alles zijn handen smetteloos schoon wil houden. Deugdzaam vechten en tóch winnen, dat is Hunts ware mission impossible.
Idealisme
Ethan Hunt was niet altijd zo. Gedurende de reeks M:I-films ontwikkelde het personage zich via allerlei merkwaardige bochten, min of meer als reactie op de geopolitieke ontwikkelingen van het moment. De eerste M:I-film uit 1996 was gesitueerd op de puinhopen van de Koude Oorlog, tijdens het Fukuyama-momentje vlak na de Val van de Muur, toen de schurken eigenlijk alleen nog maar uit de eigen gelederen konden komen. De idealistische Cold Warriors van weleer waren door het wegvallen van de grote vijand en het grote verhaal nihilistisch geworden, staatsgevaarlijk. Hunt was te jong om het conflict met de Sovjets nog aan den lijve te hebben ondervonden en bezat dus nog wél een zeker idealisme, maar zijn emotionele heethoofdigheid maakte hem manipuleerbaar. Vier jaar later, in het door John Woo geregisseerde tweede deel, maakten we echter kennis met een totaal andere Ethan Hunt. Een veel cynischer versie, een beschadigde man die – weliswaar met tegenzin, maar toch – zijn handen vuil maakte door een onschuldige vrouw te bedriegen en te prostitueren aan de vijand. Helden en schurken waren moreel inwisselbaar geworden. In J.J. Abrams’ derde deel uit 2006 wilde Hunt trouwen en met de vut gaan, maar hij werd terug de fuik in gezogen door een complot van Neo-Cons (de War on Terror van George W. Bush was inmiddels in volle gang) die uit naam van ‘vrijheid en democratie’ bereid waren om nog vuilere handen te maken dan Hunt zelf.
In deel 4, Brad Birds GHOST PROTOCOL (2011), vingen we al een glimp op van Ethan Hunt zoals we hem nu kennen. Wanneer een dolgedraaide Russische nuclear end game theorist een kernoorlog wil forceren, is het Hunt die een verzoenend gebaar naar de Russen maakt om deze oorlog te voorkomen (denk aan Hillary Clinton en haar diplomatieke reset-knop). McQuarry’s voorlaatste twee delen, ROGUE NATION (2015) en FALLOUT (2018), zijn bij uitstek producten van het Trump-tijdperk. Hierin vecht Hunt tegen een voormalige Britse spion die zich tot anarchistische terreur heeft bekeerd, een soort deserteur uit de deep state die de deep state wil vernietigen. Hunts antwoord op iedereen die de wankelende wereldorde bedreigt: ‘It’s done when I say it’s done.’
Daarmee is het karakter volgroeid. Hoe meer Hunt wordt tegengewerkt door zijn ondankbare superieuren, hoe harder hij vecht voor het behoud van de huidige, liberaal-democratische wereldorde. Hunt is getrouwd met een vrouw die zo diep is ondergedoken dat hij haar zelf ook niet meer kan vinden, maar hij kiest er desalniettemin voor om als een monnik te leven en sublimeert zijn seksuele energie in waaghalzerij met motorfietsen en parachutes. De enige die hem in bekoring kan leiden is zijn teamgenote met de toepasselijke naam Ilsa Faust (Rebecca Ferguson), maar Hunt slaagt erin om de relatie platonisch te houden (nou ja, voor zover we weten dan). Verder is hij volledig toegewijd aan zijn teamgenoten, die met de nodige pathos tegen hem op kijken alsof hij de Herrezen Christus in eigen persoon is. Op de momenten dat zij bevangen worden door de duizelingwekkende verantwoordelijkheid of de absurd lage slagingskans van hun missie, is het Ethan Hunt die altijd een peptalk voor ze paraat heeft. De man heeft inderdaad iets bovenmenselijks, iets Jezus-achtigs, maar desondanks is hij niet de Messias. Eerder is hij de katechon, een paulinisch begrip uit de Bijbel: de tegenhoudende macht die het einde van de wereld uitstelt, omdat we er als mensheid nog niet klaar voor zijn. Hunt is iemand die altijd waakzaam moet blijven en nooit dood mag gaan, want anders loopt het slecht met ons af.
Artificiële intelligentie
Het scenario van DEAD RECKONING werd jaren geleden al ontwikkeld, maar de voltooide film landt middenin het zich alsmaar verbredende debat over artificiële intelligentie. Bijna alle angstscenario’s die we sinds de lancering van ChatGPT in november 2022 in de kranten hebben gelezen komen voorbij, zoals wanneer The Entity onze held Ethan Hunt om de tuin leidt door de communicatiesystemen van zijn IMF-team te hacken en de stem van teamlid Benji (Simon Pegg) te imiteren. Het verhaal draait vooral om twee specifieke nachtmerriescenario’s, de eerste discutabel en de andere hoogst actueel: ten eerste het gevaar van ai die volledig zelfbewust wordt, en ten tweede het gevaar van een wapenwedloop tussen natiestaten om de capability gap op ai-gebied te dichten. Kittridge is bedwelmd door het idee dat ai een enkelsnijdend zwaard is, een superwapen dat je kan gebruiken zonder dat het ooit tegen je gebruikt kan worden. En dat is een illusie, zoals we hebben geleerd van de atoombom. Toch lijken met name China en de Verenigde Staten reeds in zo’n wapenwedloop te zijn verwikkeld, met Bidens Chips and Science Act als geldinfuus voor onder andere verdere ai-ontwikkeling, een wet die aan het volk wordt verkocht als progressief banenplan.
In zekere zin is deze MISSION: IMPOSSIBLE de meest epische film uit de reeks tot nu toe, en niet alleen omdat het verhaal in twee delen moest worden gehakt (deel 2 verschijnt volgend jaar zomer). Meer dan ooit hebben Cruise en regisseur Christopher McQuarry zich gebaseerd op een Joseph Campbell-achtige verhaalstructuur, waarin de helden als reisgezelschap een queeste afleggen, op zoek naar een magisch (in dit geval: crypto-religieus en crucifix-vormig) object. The Entity wordt bijna antropomorf voorgesteld, vergelijkbaar met het Oog van Sauron. Technisch gezien dubieus, maar voor een filmavontuur waarin dingen nu eenmaal gevisualiseerd moeten worden vind ik het aanvaardbaar.
Door de ongekende rekenkracht van zijn voorspellende algoritmen is The Entity zowel de helden als de schurken telkens een stapje voor, waardoor de AI gevreesd wordt als een goddelijk wezen. The Entity heeft één mens van vlees en bloed ‘in dienst’, de terrorist Gabriel (Esai Morales), die – weer zo’n weinig subtiele naam – als de boodschapper van het nieuwe opperwezen functioneert.
IMF-hacker Luther (Ving Rhames) denkt dat de ai enkel kan worden verslagen door zelf als een ai te gaan denken: koel, emotieloos, logisch. Hij gaat dan ook off the grid om The Entity met een stand-alone computer te verslaan, een beetje zoals een profeet die in zijn eentje de woestijn in trekt om met Satan te worstelen. Als hoofd van de exclusieve priesterorde IMF weet Hunt echter dat The Entity geen godheid is, maar eerder wat de gnostici een demiurg noemden, een valse god. Instinctief beseft Hunt dat The Entity alleen met specifiek menselijke waarden kan worden verslagen: zelfopoffering, vriendschap, moed, vertrouwen. Terugkerend beeld in DEAD RECKONING is een close-up van Cruise waarin hij een van zijn teamleden aankijkt met die intense, hypergeconcentreerde blik van hem, waarna hij zijn hand uitsteekt (omdat iemand boven een ravijn bungelt of iets dergelijks) en vraagt: ‘Do you trust me?’ Dat zijn geen dingen die een chatbot kan nadoen. DEAD RECKONING bevat alle ingrediënten van een cynische dystopische film over technologie, maar tegenover elk nachtmerriescenario plaatst Cruise zijn humanistische optimisme. De voorspellende ai is in zekere zin Hunts meest geduchte tegenstander tot nu toe, want met zijn rechtlijnige ethische principes valt Hunt beter te voorspellen dan wie ook. Maar het feit dat een vernuftig geprogrammeerde ai jouw denken en handelen – goed of kwaad – tot op zekere hoogte kan voorspellen is nog geen reden om de moed te laten zakken en je diepste morele intuïties te gaan wantrouwen. De pretentie dat artificiële intelligentie jou beter kent dan jij jezelf kent betekent hoegenaamd niets en is bovendien een misvatting, artificial intelligence ain’t seen nothin’ yet.
Dubbele missie
In zekere zin lopen de missions impossible van Ethan Hunt en zijn vertolker Tom Cruise hier gelijk op. Hunt wil de wereld redden van ai door gebruik te maken van zijn menselijkheid, Cruise wil Hollywood redden van ai door films te blijven maken op een zoveel mogelijk analoge, praktische, fysieke, menselijke manier, films die op een bioscoopdoek het beste tot hun recht komen en dus niet in eerste instantie zijn bedoeld voor streamingdiensten. Cruise wil zelf de katechon zijn, de tegenhoudende macht die Netflix, Apple TV+, Amazon Prime, HBO Max, ViaPlay en de andere streamers hun absolute monopolie op de kunstvorm ontzegt. Ook wat dat betreft landt DEAD RECKONING op een toepasselijk moment, nu schrijvers en acteurs in Hollywood staken uit protest tegen de digitale verdienmodellen van de studio’s, waarbij scenaristen de leus ‘only human writers’ in stelling brengen tegen de reële mogelijkheid dat veel van hun creatieve werkzaamheden door ai worden overgenomen.
Cruise’s M:I-films zijn natuurlijk geen duurzaam verdienmodel dat anderen kunnen navolgen, want het hele project is afhankelijk van de doodsverachting van één knettergekke 60-jarige (Cruise zelf, die al zijn eigen stunts uitvoert). Daarmee is Cruise wel, om met de door Vanessa Redgrave gespeelde wapenhandelaar in deel 1 te spreken, something of a paradox: door zo reactionair vast te klampen aan oude filmtechniek weet Cruise het genre van de spektakelfilm telkens weer te innoveren. Vorig jaar nog met TOP GUN: MAVERICK, nu wederom met DEAD RECKONING.
Is DEAD RECKONING de beste MISSION: IMPOSSIBLE-film tot nu toe? Neen. Het was een vergissing van de schrijvers om zoveel nieuwe personages te introduceren en ook nog een handvol oude te herintroduceren, waarschijnlijk de voornaamste reden dat het verhaal in twee delen moest worden uitgesplitst. Een stortvloed aan nevenpersonages die allemaal eventjes aan bod moeten komen, een stortvloed aan verwarrend exposé, het haalt op cruciale momenten de vaart uit de vertelling. Brian De Palma’s pioniersfilm, GHOST PROTOCOL en FALLOUT waren uiteindelijk beter dan DEAD RECKONING.
Maar toch: het kat-en-muis-spel op de luchthaven van Abu Dhabi, de auto-achtervolging met het gele Fiatje in Rome en de knokpartij op het feest in het Palazzo Ducale van Venetië, ze hebben allemaal een ongekende jeu. Bovendien hebben Cruise en McQuarry geleerd om hun actiescènes effectief te ‘stapelen’, zodat elke nieuwe actiescène nét een tandje spectaculairder is dan de vorige en de spectaculairste staaltjes voor het allerlaatst worden bewaard. De finale waarin Cruise / Hunt op een motorfiets van een Oostenrijkse Alp sjeest om vervolgens een parachute te trekken en op het dak van de voortrazende Oriënt Express te landen is next level shit. Wat er daarna gebeurt doet sterk denken aan Buster Keatons stomme film THE GENERAL (1926). Slapstick met thriller-logica, of een thriller met slapstick-logica, vul zelf maar in.
En is het niet toepasselijk dat deze film over de gevaren van ai eindigt met een zenuwslopend duel op een stoomtrein, het voertuig dat zo vaak wordt aangehaald wanneer kritiek op een nieuwe technologie in de kiem moet worden gesmoord? ‘Mensen waren ook ooit bang voor de stoomtrein.’ Nou ja, terecht dus – maar ik wil het hier allemaal niet spoilen, ga vooral zelf kijken.
Mission: Impossible – Dead Reckoning, Part I. 2023, Verenigde Staten, 163 min., kleur. Regie – Christopher McQuarry; Productie – Tom Cruise en Christopher McQuarry; Scenario – Christopher McQuarry en Erik Jendresen; Camera – Fraser Taggart; Montage – Eddie Hamilton; Production design – Gary Freeman; Kostuums – Jill Taylor; Muziek – Lorne Balfe; Met: Tom Cruise (Ethan Hunt), Hayley Atwell (Grace), Ving Rhames (Luther Stickell), Simon Pegg (Benji Dunn), Rebecca Ferguson (Ilsa Faust), Vanessa Kirby (Alanna Mitsopolis / The White Widow), Esai Morales (Gabriel), Pom Klementieff (Paris), Henry Czerny (Eugene Kittridge), Shea Whigham (Jasper Briggs), Greg Tarzan Davis (Degas), Frederick Schmidt (Zola Mitsopolis), Mariela Garriga (Marie), Cary Elwes (Director Denlinger).