Eerder gepubliceerd op 29 november 2024 in Trouw:
In het Filosofisch elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Vandaag: hoe ver reikt de invloed van ‘manfluencers’?
Gendergelijkheid wordt onder vuur genomen door zogenoemde ‘manfluencers’ als Andrew Tate en Jordan Peterson. Op sociale media bepleiten zij een terugkeer naar een patriarchale orde – soms verpakt in trainingsvideo’s over cryptohandel of bodybuilding, soms openlijk.
Donald Trump wist zijn campagne zodanig aan manfluencers te verbinden dat hij mede daardoor de presidentsverkiezingen won. Wat is de aantrekkingskracht van manfluencers, wat maakt ze tot machtsfactor? En zorgt internet voor een masculinisering van politiek en samenleving?
Elize de Mul, filosoof en postdoc-onderzoeker aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, moet denken aan een uitspraak van mediafilosoof Marshall McLuhan: ‘The medium is the message’. “Daarmee bedoelde McLuhan dat je niet alleen kritisch naar de boodschap moet kijken”, zegt De Mul, “maar ook naar het medium als drager van die boodschap.”
“Nieuwe media zorgen voor nieuwe patronen en gedragingen. Apps als Instagram en TikTok structureren mede hoe we onszelf vormgeven en elkaar ontmoeten. Zo geven ze nieuwe, mediumspecifieke vormen aan zaken die al in de samenleving aanwezig zijn, zoals ideeën over mannelijkheid en vrouwelijkheid. En die uitdrukkingen voeden op hun beurt onze ideeën weer.”
De Mul grijpt terug op de ideeën van historicus Johan Huizinga. “Een kleine eeuw geleden schreef hij in Homo ludens dat alle menselijke cultuur uit spel ontspringt, van mode en wetenschap tot rechtspraak en sport. Instagram en TikTok geven uitdrukking aan de speldrift van het menselijke dier, het zijn podia waarop je spelenderwijs je identiteit kunt verkennen. Maar Huizinga wees er ook op dat spel en cultuur geïnfiltreerd kunnen worden door winstbejag, waardoor de speelruimte wordt ingeperkt.”
Instagram en TikTok hebben een dwingend commercieel format, stelt De Mul: als gebruiker moet je aandacht trekken via ultrakorte clips, dus je presenteert al snel een stereotype versie van jezelf. “Algoritmes trekken je bovendien snel in een echokamer van hetzelfde. Zonder tegengeluid ligt verplatting van je identiteit op de loer, en een verplatting van wat mannelijkheid en vrouwelijkheid kunnen betekenen.”
“Ik vrees wel dat de online ‘manosphere’ door constante paniek en verontwaardiging alleen maar aantrekkelijker wordt,” zegt filosoof en schrijver Désanne van Brederode. “Uiteindelijk is de manopshere óók gewoon een smaak tussen allerlei andere manbeelden, zoals je nu eveneens mannen ziet die nagellak dragen.
“Ik ben zeker niet optimistisch dat het extreemrechtse gedachtegoed achter de manfluencers snel verdwijnt, maar over tien jaar zullen we ongetwijfeld zeggen: Andrew Tate, wie wás dat ook alweer?
“Toen ik jong was, kozen in mijn omgeving mensen voor een huwelijk en burgermansbestaan, omdat ze hadden gezien dat de experimenten van de vorige generatie met vrije liefde allesbehalve zaligmakend waren geweest.
“Nu heb je jongens die hun vader een watje vinden, en als reactie pompen ze hun mannelijkheid op. Zie het als een generationele pendule die op en neer slingert. Via een datingsite voor gelijkgestemden vinden deze jongens wellicht een tradwife, de vrouwelijke tegenhanger van de traditionele mannetjesputter.
“In de dagelijkse praktijk zal die vrouw het thuiszitten in een jaren-vijftig-setting snel beu worden, want ze is hoger opgeleid dan de gemiddelde vrouw in de jaren vijftig en wil dus aan de slag. Naarmate jongens opgroeien merken ze vanzelf dat je de lessen van Andrew Tate niet volhoudt in een volwassen relatie. En dan groeien ze eroverheen.”
De Mul: “Dat hangt er vanaf hoeveel vrijheid ze daarin houden. Simone de Beauvoir schreef dat we niet als een bepaalde gender geboren worden, we wórden die gender. Dat principe geldt voor zowel vrouwen als mannen. Je genderidentiteit wordt deels gemaakt door maatschappelijke mythes en de media en sociale groepen die deze mythes herhalen, en daarnaast houd je tot op zekere hoogte de vrijheid om daarin mee te gaan of niet.”
Maar, zo vervolgt De Mul, het is nu wel zo dat de mythes van manfluencers kwetsbare puberjongens bereiken, via apps die buitengewoon verslavend zijn. “In online echokamers worden ze telkens weer bevestigd in de mannelijkheidsmythen die ze al kennen en worden ze minder geconfronteerd met andere invullingen van man-zijn. Kun je ze dan nog verantwoordelijk houden voor toxische masculiniteit, of missen ze domweg de vrijheid om andere invullingen van gender-rollen te verkennen?”
Van Brederode: “Tates mannelijkheidsmythen houden ons ook een spiegel voor, ze wijzen op een diepere hypocrisie in ons denken over vrijheid. Jarenlang is er bijvoorbeeld tamelijk laconiek over porno gedaan: omdat het zo alom aanwezig was op internet accepteerde je maar dat je kind het vanzelf een keer te zien kreeg. We wisten al lang dat porno jongens onzeker maakt, ze durven pas laat aan seks te beginnen omdat ze bang zijn om een slechte performance neer te zetten.”
Figuren als Tate buiten die onzekerheid uit, is haar punt. “De manopshere is dus een reactie op tal van ontwikkelingen waarover eerder te weinig maatschappelijke discussie is gevoerd, ruim vóórdat TikTok bestond.”
De Mul: “Dat neemt niet weg dat de verslavende werking van die apps ons nu voor een acuut probleem stelt. Veel scholen verbieden mobiele telefoons in de klas, maar buiten schooltijd gaat het consumptiegedrag door. Er is dus ook strengere regulering van sociale media nodig, om te voorkomen dat je groepen mensen kwijtraakt. Ik reageerde lacherig toen ik laatst iemand hoorde speculeren over een tijdslot op het internet, maar zoiets zet wel aan het denken.
“Verslavende media zijn slechts een symptoom van het probleem, maar ze versterken tendensen die in gemeenschappen aanwezig zijn, zoals hyperindividualisering. Daardoor komt er veel verantwoordelijkheid voor de ontwikkeling van onze identiteit op ons eigen bordje te liggen. En voor jongeren die toch al in een onzekere tijd leven, met tal van grote, complexe verschuivingen, is dat soms moeilijk te dragen. Dan is het prettig als de dingen wat simpeler worden gemaakt.”
Nieuw is die behoefte aan een ‘manosphere’ volgens De Mul allerminst. Ze haalt opnieuw Johan Huizinga aan. “Hij bestempelde de opkomst van de nazi’s als ‘puerilisme’: de ‘knaapachtigheid’ van volwassen mannen die in pakjes achter elkaar aan marcheren, die hapklare meningen en sensatie verlangen, die intolerant zijn jegens anderen – en die zéér vrouwonvriendelijk zijn.”
Van Brederode: “De verantwoordelijkheid voor het vormen van je individuele identiteit is inderdaad loodzwaar, het is gemakkelijker om die vrijheid af te schuiven. Volgens mij is het probleem van de manopshere opgelost wanneer je van mensen de verantwoordelijkheid vraagt om zelf individu te worden en anderen als individu te respecteren.
“Ik moet denken aan de Duitse verzetsheld Hans Scholl. Als jongen wilde hij graag bij de Hitlerjugend, want dat leek hem enig: door de natuur lopen, over de geschiedenis leren, samen oude volksliederen zingen. Pas toen hij merkte dat hij geen Joodse liedjes mocht zingen, en het niet de bedoeling was dat hij zich in andere culturen verdiepte dan de Germaanse, vielen hem de schellen van de ogen.”
Uiteindelijk richtte Scholl samen met zijn zus Sophie de antinazistische verzetsgroep Weisse Rose op. Van Brederode: “En dat hoop je, dat jongens net als Hans Scholl zélf ontdekken dat ze door manfluencers in een extreemrechtse fuik zijn gelokt. Blijf die jongens dus duidelijk maken dat er een politieke agenda achter de manopshere zit, gericht op het versterken van reactionaire stromingen als die van Poetin en Trump.”
“Afkeuring en verontwaardiging werken niet als ontmoedigingsstrategieën bij jonge mensen. Toon aan hoe ze worden beduveld: ‘Deze kerels doen alsof ze van jou een succesvol alfa-aapje willen maken, maar in werkelijkheid gebruiken ze jou als stem- en klapvee’.
“Een echte man is zo individualistisch dat hij zijn eigen normen stelt, om het à la Nietzsche te zeggen, die loopt niet slaafs achter rattenvangers aan. Een echte man pikt het niet dat Andrew Tate hem voorschrijft wat mannelijkheid is – dát is de boodschap, nu het medium nog!”
In het Filosofisch Elftal legt Trouw een actuele vraag voor aan twee filosofen uit een poule van elf. Lees hier eerdere afleveringen terug