Eerder gepubliceerd op 24 februari op Cineville.nl:
Steve Carell is in Foxcatcher ineens níet grappig. Zet een komiek de knop om, of komt dat door de context, vraagt columnist Maurice van Turnhout zich af.
‘Would I rather be feared or loved? Easy, both. I want people to be afraid of how much they love me.’
Bovenstaande woorden worden in de televisieserie The Office uitgesproken door Steve Carell. Cringe comedy noemen ze dat: de komedie van de ongemakkelijke situatie. Carells personage Michael Scott wil iets indrukwekkends zeggen om zijn status te onderstrepen, maar slaat daarmee een pleefiguur. En de kijker voelt zich er onbehaaglijk bij.
Als Carell in Foxcatcher (regie: Bennett Miller) aan een tegenspeler vraagt om hem voortaan aan te spreken als ‘Golden Eagle’, gebruikt hij dezelfde spelelementen als in The Office: lange, ongemakkelijke stiltes, afgewisseld met gênante openhartigheid. De kijker voelt onbehagen, net als bij de zelfoverschatting van Michael Scott – en toch kun je het geen cringe comedy noemen.
Foxcatcher vertelt een verhaal uit de categorie ‘raar maar waar’. Multimiljonair John du Pont (Carell) is een wereldvreemde man, met dezelfde verlangens als de meeste mensen: hij wil zelfstandigheid, erkenning en vriendschap. De manier waarop hij die verlangens najaagt is echter onorthodox. In 1987 haalt sportfan Du Pont de worstelende gebroeders Schultz (Channing Tatum en Mark Ruffalo) in huis, om hen klaar te stomen voor de volgende Olympiade.
Zelf wil Du Pont ook leren om tegenstanders op de mat te vloeren. Normaal gesproken zou de aanblik van Steve Carell in een nauwsluitende onesie op zijn minst garant staan voor een grinniklach, nu blijft het muisstil in de zaal.
Ineens is Carell niet meer grappig. Hoe flikt hij dat?
Het zit hem in de context, zou je zeggen. Carell speelt – zoals geleidelijk aan blijkt – een sociopaat, in een ernstige film met een gedragen tempo en een gedempt kleurenpalet.
Toch verklaart die context lang niet alles. Ga maar na: veel komieken ontdekken hun ware roeping doordat mensen beginnen te lachen als ze een serieus verhaal vertellen. Zo constateerde Gene Wilder dat het publiek elke avond lachte als hij opkwam in Bertolt Brechts Mutter Courage und ihre Kinder, een stuk dat zich afspeelde tegen de achtergrond van de Dertigjarige Oorlog. ‘Waarom nemen ze me niet serieus?’ beklaagde Wilder zich bij Mel Brooks. ‘Ik bedoel het toch serieus?’
Waarop de wijze Brooks zei: ‘Wat jij bedoelt maakt weinig uit, God heeft het gewoon zo bedoeld dat jij grappig bent.’
Grappig zijn is een onmogelijke opgave als je er teveel je best voor gaat doen, maar hoe kun je ervoor kiezen om ineens niet grappig zijn als je het van nature wél bent? Hoe verwijder je de lach van je kont als die er eenmaal aanhangt?
Ik kan allerlei redenen bedenken waarom Carell in Foxcatcher net zo grappig zou moeten zijn als in The Office, en toch is het effect volslagen anders.
Carell zei ooit dat hij zijn komediepersonages speelt alsof ze niet weten dat ze in een komedie zitten. Hun wereld moet daarom zo echt mogelijk zijn. Zie ook Buster Keaton: die is grappig omdat hij echt op de drijfstang van een locomotief gaat zitten. Carell is grappig in The 40-Year-Old Virgin omdat hij tijdens een pijnlijke scène écht zijn borsthaar laat waxen. Twee verschillende orden van fysieke durf, maar het principe is misschien wel hetzelfde. Het verkleint de afstand tussen de acteur en de kijker.
In Foxcatcher wordt de afstand tussen de geliefde komiek Steve Carell en de kijker juist vergroot. Carells gezicht is nauwelijks herkenbaar door de vele lagen transformerende make-up. De acteur trekt zich min of meer terug achter zijn valse neus, in een onzichtbare ruimte ergens tussen Steve Carell en John du Pont. De rol is, zoals Britse theatercritici zouden zeggen, actorly.
Daarmee verdiende Carell volgens de Academy of Motion Picture Arts and Sciences zijn eerste Oscarnominatie: een komiek die zijn lolbroekerij aflegt in een waargebeurd verhaal, en die bovendien laat zien dat hij de kunstmatigheden van het vak tot in de finesses beheerst. Alsjeblieft jongen, eindelijk volwassen!
Het was een verademing om tijdens de Oscaruitreiking Carells echte neus weer even te zien. Want dat is een verdomd grappige neus.