06/05 (2004, regie: Theo van Gogh).
Het poldermodel is terug. Tien jaar na de moord op Pim Fortuyn wordt het kabinet in wording Rutte-Asscher onthaald als een terugkeer naar de orde van de dag, als de afrekening met een decennium van polarisatie en populisme. Die jubelstemming lijkt wat voorbarig, maar het is in ieder geval een aardige aanleiding om terug te blikken op de Nederlandse film die de politieke onrust van de afgelopen jaren het meeste symboliseert.
Is 06/05 een hele goede film? Nee. Met Terug naar Oegstgeest (1987), 06 (1994), Blind Date (1996), In het belang van de staat (1997) en Interview (2003) maakte Theo van Gogh veel betere films. Maar het is wel zijn laatste film (postuum uitgebracht, twee maanden nadat hij werd vermoord) en het is tevens een van de weinige Van Gogh-films die de recente geschiedenis rechtstreeks in het verhaal verweeft.
Tomas Ross schreef het scenario, gebaseerd op zijn eigen boek ‘De zesde mei’. Uit verhaal- en scèneopbouw blijkt dat Ross een groot fan is van Oliver Stone en JFK. De complottheorie in 06/05 gaat ongeveer als volgt: de BVD knijpt een oogje toe als leden van de Vereniging Milieu-Offensief de moord op Fortuyn plannen (daarbij klaarblijkelijk opgehitst door de anti-Fortuyn statements van politici als Ad Melkert, Thom de Graaf en Paul Rosenmöller). Wanneer de trekker eenmaal is overgehaald, komen kingmakers van de LPF, Amerikaanse JSF-lobbyisten en BVD-agenten bij elkaar om te bekokstoven dat ‘lulletje rozenwater’ Mat Herben naar voren wordt geschoven als nummer één van de leiderloze partij. Herben is vóór aanschaf van de JSF, en Fortuyn was dat niet, vandaar. Uiteindelijk draait het allemaal – net als bij de Lockheed-affaire – om een defensiecontract.
De samenzwering (als je bij zoveel chaos en samenloop van omstandigheden nog van een samenzwering kunt spreken) wordt bij toeval ontdekt door de verlopen persfotograaf Jim de Booy (Thijs Römer). Terwijl Jim bij het Mediapark glamourfoto’s maakt van soapster Birgit Maas (Georgina Verbaan), kiekt hij per toeval ook Volkert van der Graaf (Reinout Bussemaker) en een groep BVD-agenten die een oogje in het zeil houden. Net als de fotograaf in Antonioni’s Blow-Up gaat Jim op eigen houtje voor detective spelen.
Relatiedrama
Terwijl Ross zijn complottheorie tamelijk serieus behandelt, neemt Van Gogh die met een korrel zout. De Gezonde Roker relativeert de rol van de BVD telkens met kleine grapjes (Jack Wouterse speelt de belangrijkste geheim agent als een niet ernstig te nemen figuur, die – misschien bij wijze van knipoog naar J. Edgar Hoover – op kantoor stiekem zijn lippen stift). Uiteindelijk benadert Van Gogh de film meer als een relatiedrama dan als een thriller, met als voornaamste relaties de vader-dochter verhouding tussen Jim en zijn tienerdochter Marije (Caro Lenssen) en de liefdesverhouding tussen twee Turkse dubbelagenten in dienst van de BVD, Aisa Him (Tara Elders) en Erdogan Demir (Cahit Ölmez). In retrospect is dat een genadige zet geweest, want als complotthriller blijft 06/05 in de Hollandse klei steken. Van Goghs hand is het beste te herkennen in de door hemzelf geschreven dialogen:
BIRGIT: Vroeger had je nog wel iets artistiekerigs, toen je dacht dat je nog wat zou worden.
JIM: Ja, tegenwoordig houd ik me aan het elfde gebod, gij zult alimentatie betalen en verder uw bek houden. Dan heb je heel weinig tijd meer voor artistiek gelul.
De personages zijn bikkelhard voor elkaar, maar net als de helden uit de film noir verbergen ze hun genegenheid en betrokkenheid achter sarcasme en cynisme. In de wereld van 06/05 is het moeilijk om te weten wat je aan een ander hebt.
Etnische transformatie
Opvallend is Van Goghs gelukkige hand met acteurs. Zelfs de kleine rollen zijn levensecht: Tooske Breugem blijkt in een korte scène als stewardess (‘vliegende non’) over een heel charmant camera-naturel te beschikken, en Peer Mascini en Marijke Veugelers stelen de show als Aisa’s buren. Ze zijn het huwelijk van achterdocht en bemoeizucht, een hilarische diptiek van Hollandse kleinburgerlijkheid. Om zijn geliefde ensemble aan het werk te houden moet Van Gogh af en toe rare sprongen maken: ook al speelt de een wat jonger en de ander wat ouder, het blijft lastig om Caro Lenssen (21) als de dochter van Thijs Römer (26) te accepteren. En was er – budgettaire restricties ten spijt – echt niet een meer elegante oplossing voor de etnische transformatie van Tara Elders dan die gekke krulletjespruik?
06/05 is gedraaid met drie DV-camera’s, waardoor de film soms de indruk wekt van een televisiedrama; doordat die camera’s zo dicht op elkaar zitten blijven er vaak vooral close-ups over. Af en toe gebruikt Van Gogh een top shot om dramatische accenten te leggen. Een van de voornaamste manco’s is dat de cruciale openingsscène bij het Mediapark zo rommelig in elkaar is gezet. De blikrichtingen zijn moeilijk te rijmen, de geografie van de locatie en de plaatsing van de personages zijn niet helder genoeg in beeld gebracht. Daardoor loopt de spanningsopbouw spaak, vooral omdat deze beelden later in het verhaal telkens als flashbacks terugkeren, net zoals dat in JFK het geval is. Ook de actiescènes zijn onverschillig in elkaar gezet, met als dieptepunt een achtervolging over de glijbaan van een subtropisch zwemparadijs. Deze episode heeft een veel te lage energie, hetgeen wordt benadrukt door de weinig passende muzikale begeleiding (melancholische strijkers).
Goddelijke Kale
Eén van de sterkste onderdelen van de film is het gebruik van archiefbeelden van nieuwsreportages, die opvallend gestroomlijnd in het verhaal worden verwerkt. In een aantal scènes spreken de personages in overlappende dialogen, waarbij ook nog eens de televisie of radio aan staat – en toch horen we telkens wat we moeten horen. Demagogisch hoogtepunt is de montage van televisiebeelden waarin vooraanstaande politici tijdens de verkiezingscampagne bijdragen aan de hetze tegen Fortuyn, culminerend in een fragment uit het VARA-programma Het Lagerhuis uit 1997 (zeven jaar voor de moord!) waarin Fortuyn door Marcel van Dam ‘een buitengewoon minderwaardig mens’ wordt genoemd.
Van Gogh was geen blinde aanbidder van de ‘Goddelijke Kale’, hij had een scherp oor voor de huichelarij en hysterie van zowel voor- als tegenstanders. Zoals Demir ergens in de film zegt: ‘Nederlanders zijn gelovigen zonder God, dat zijn de allerergsten’. 06/05 mag dan als thriller een anticlimax vormen, Van Gogh heeft in zijn film de tijdgeest goed weten te bottelen.
06/05. 2004, Nederland, 117 min., kleur. Regie – Theo van Gogh; Productie – Gijs van de Westelaken; Scenario – Tomas Ross, naar zijn roman ‘De zesde mei’; Camera – Thomas Kist; Montage – Merel Notten; Muziek – Rainer Hensel; Art direction – Jan Rutgers; Met: Thijs Römer (Jim de Booy), Tara Elders (Aisa Him), Cahit Ölmez (Erdogan Demir), Jack Wouterse (Van Dam), Johnny de Mol (John van Gaal), Caro Lenssen (Marije de Booy), Marcel Hensema (Wester), Gijs Naber (Wouter Heemskerk), Marlies Heuer (Thera de Rijk), Georgina Verbaan (Birgit Maas), Reinout Bussemaker (Volkert van der Graaf).